✂

1 DAN.

✂ 1. Primus Danorum rex Dan est appellatus, a quo etiam regnum appellationem est sortitus, ideoque Dania ex primo rege Dan nuncupatur. Hic ex vxore Gritha, summæ inter Teutones dignitatis matrona, genuit duos filios Humblum et Lotherum.

✂

HVMBLVS.

✂ 2. Secundus rex Humblus, Lotheri fratris tyrannide consternatus, contempto regni diademate e rege priuatus est factus. Nam in bello a fratre captus regni depositione vitam mercatus est.

✂

LOTHERVS.

✂ 3. Tertius rex Lotherus Humbli frater. Hic ex rege tyrannus factus omnisque nobilitatis extinctor, ab ijsdem occiditur a quibus fuerat regno donatus.

✂

SCIOLDVS.

✂ 4. Skioldus quartus rex, Lotheri filius, naturam a patre, non mores, sortitus est, et factus insignis 4 patriæ amator atque egregius iusticiæ cultor. Siquidem impias leges abrogauit, salutares tulit. Qui cum speciosissimam puellam ex Teutonibus singulari certamine meruisset, interfecto Scato satrapa eiusdem competitore, ex eadem genuit filium Gram, ac tandem morte naturali perijt.

✂

GRAM.

✂ 5. Quintus rex Gram Skioldi filius, qui post gloriosas victorias et egregia facinora, a filio suo Suipdagero primo e Noruegia pulsus, deinde in Dania occisus est, substituto in regem filio suo Guttormo, quem sibi tributarium fecit Suipdagerus.

✂

GVTTORMVS.

✂ 6. Sextus rex fuit Guttormus filius Gram, qui fratri suo Suipdagero apud Noruagienses et Suecos regnanti tributarius fuit, breuique tempore regnans mortuus est.

✂

SVIPDAGERVS.

✂ 7. Septimus rex fuit Suipdagerus, qui accepto post fratris cineres regno paterno, ab altero fratre nomine Hadingo viro fortissimo in vltionem paterni sanguinis est apud Gutlandiam nauali bello peremptus.

✂

HADINGVS.

✂ 8. Octauus rex Hadingus fuit tertius filius Gram. Iste Hadingus post interemptum fratrem parricidam 5 ac multas generosas victorias suspendio se vulgo inspectante consumpsit, vt parem gratiam referret Hundingo Suecorum regi, cui extincto promiserat se non supervicturum.

✂

1 FROTO Geffuemild.

✂ 9. Nonus rex Hadingi filius Froto Geffmild i. e. liberalis cognominatus. Iste Froto cum multa liberalitate factus esset insignis multisque victorijs gloriosus, aduersus regem Sueciæ pugnans in bello finiuit vitam.

✂

1 HALDANVS.

✂ 10. Rex Haldanus Frotonis filius duorum fratrum suorum factus est infamis interfector, diuque regnans in vltima senectute mortuus est.

✂

ROE.

✂ 11. Rex Roe primus Haldani filius, qui pacem magis quam arma doctus, studuit magis ornare acceptam ditionem quam illius fines propagare. Destructo igitur oppido Høgekøbing, edificauit in Selandia Roschildiam ciuitatem nomen illi imponens ex suo nomine Roe et famatissimi eius vrbis fontis, qui lingua vernacula Kylde dicitur. Hic postquam diu regnasset, ab Haluardo Suecorum rege interfectus occubuit.

✂

HELGO.

✂ 12. Rex Helgo Roe frater, qui post multas 6 victorias quibus triumphauerat aduersus Scalcum Wandaliæ regem atque filium ducis Saxoniæ, quem interfecit, etiam occidit regem Sueciæ Haluardum fratris sui Roe interfectorem. Porro cum illi exploratum esset quod cum propria dormisset filia, nimio pudore confusus seipsum perdidit, proprijs manibus sibi mortem inferens.

✂

ROLVO.

✂ 13. Rex Roluo nuncupatus liberalissimus extitit, cui Suecia fuit multis annis tributaria. Hic a genero suo Hiartuaro Sueonum rege perfidissimo per dolum in arce Letra interfectus est.

✂

HIARTVARVS.

✂ 14. Hiartuarus rex decimus quartus eodem die quo dolose Roluonem regem occiderat, occiditur et ipse a Viggone milite Roluonis regis fidelissimo.

✂

HOTTERVS.

✂ 15. Rex Hotterus, qui post Hiartuarum sumpto vtriusque imperio gloriose regnauit, factus etiam gigantum et falsorum deorum victor insignis. Iste Hotterus erat multis egregijs artibus instructus, precipue vero adeo callebat omne Musicorum genus, vt gaudio, moestitia, miseratione, vel odio mortales afficere nouerat, tandem interfectus perijt.

✂

BALDERVS.

✂ 16. Rex Balderus a stultis hominibus etiam deus 7 creditus. Is postea ab Othino rege interficitur in sinu quodam, qui in hodiernum diem a prædicto Baldero dicitur Baldersflut.

✂

OTHINVS.

✂ 17. Rex Othinus, qui ob artes magicas quas callebat et exercuit, diuinas laudes a barbaro et stulto populo promeruit. Cuius nomine etiam vnum hebdomadæ diem insigniuit, qui tandem in Fionia occiditur et sepelitur iuxta amnem quendam, vbi Othonia ciuitas, ab eodem Othino appellata, sita est.

✂

RORICIVS.

✂ 18. Rex Roricius Slingenbond appellatus, Othini filius, regnauit inglorius, deficientibus ab eo Suecis et Germanis, qui patris paruerant imperio, morteque naturali defunctus est.

✂

HORVENDILLVS.

✂ 19. Rex Horuendillus a Iutis in regem electus postea a Feggone fratre suo occiditur, etiam cum raptu vxoris eiusdem.

✂

FEGGO.

✂ 20. Rex Feggo, a quo Feggesund in Iutia nuncupatur. Iste Feggo in vltionem fraterni sanguinis ab Amletho Horuendilli filio ciuitati Wibergensi occiditur.

8

✂

AMLETHVS.

✂ 21. Rex Amlethus Horuendilli interfecti a Feggone patruo suo filius, qui tamdiu prudenter dissimulauit insaniam, donec vltus esset in patruo paternam necem, interfectus et ipse a Wigleto tyranno vitrico suo, regni competitore.

✂

WIGLETVS.

✂ 22. Rex Wigletus tyrannus Amlethi victor et interfector. Hunc Wigletum habentem regni moderationem tranquillam et diutinam morbus consumpsit.

✂

WERMVNDVS.

✂ 23. Rex Wermundus Wigleti filius. Is post diutinum regimen et interfectum Suecorum regem ob senium et cæcitatem a Saxonibus contemptus est, quem contemptum egregie vltus est Wffo filius eius, iam ex dissimulato muto ac stulto factus non solum vir facundus sed etiam fortissimus. Solus enim pugnans aduersus gigantes duos vtrumque peremit, adempto Danis probro quo exprobrati sunt a Suecis, quod illorum regem solum offensum interfecerunt gigantes Dani duo.

✂

WFFO.

✂ 24. Rex Wffo Wermundi filius, etiam Olauus mansuetus a quibusdam dictus. Huius præclara gesta ob scriptorum inopiam solemnem fefellere notitiam, quæ creduntur gloriosa fuisse, quorum principia tam plena laudis fuerunt.

9

✂

2 DAN.

✂ 25. Rex Dan Wffonis filius, nimirum inglorius filius gloriosissimi patris. Sic interdum (ait Saxo) pignora portentis similia a maioribus suis desciscunt. Omnia enim paterna bona et quæ ipse ex hostibus parta habebat, quæ regio splendori seruire debuerant, in flagitijs ac turpitudine consumpsit.

✂

HVGLETVS.

✂ 26. Rex Hugletus, qui Homothum et Hogrimum duos Sueciæ tyrannos maritimo fertur oppressisse conflictu.

✂

2 FROTHO.

✂ 27. Rex Frotho Vegetus, i. e. hind stercke, qui cum factus esset gloriosus cede decem fortissimorum ducum in Noruegia, tandem regem Noruegiæ Frogerum singulari certamine peremit.

✂

3 DAN.

✂ 28. Rex Dan Frothonis filius egregiam retulit victoriam de rebellantibus Saxonibus, vnde eosdem sibi fecit tributarios, qui illum habere tributarium contendebant.

✂

1 FRIDLEVVS.

✂ 29. Rex Fridleuus cognomento celer. Iste fertur regnasse tempore Iulii Cæsaris, cum quo etiam dicitur foedus pepigisse, reuerso Iulio nec audente 10 cum Fridleuo pugnare ob publicam famam, quæ tum narrabat apud Danos esse viros fortissimos.

✂

3 FROTHO Fredegoedt.

✂ 30. Rex Frotho cognomento pacis author, Fridleui filius, designatus rex sub prouidentia curatorum, cum esset iam septem annorum. Igitur principio regni eius gubernatoribus male agentibus, tanta erat vitæ licentia, vt nec legibus nec pudore cohiberetur obscena aulicorum petulantia. Verum adulto rege Frothone mutatæ sunt vices rerum, euasit enim regnum ipsius non solum diuitijs, æquitate et legibus gloriosum, sed etiam incredibilibus quibusdam victorijs clarissimum. Cuius memoria etiamnum Celebris est, tametsi apparet ipsum regnasse ante quindecim secula: nimirum eo tempore quo in Betlehem Iudeæ ex virgine matre natus sit Dei filius, homo factus.

✂

HIARNERVS.

✂ 31. Rex Hiarnerus, qui cum esset obscuris parentibus, suffragijs tamen populi diadema regni promeruit tanquam premium ornati sepulchri ipsius Frothonis. Nam Frothonis sepulchrum grandi saxo inscripto epitaphio ornauit, ob quod regno ab incolis donatus est, qui paulo post a Fridleuo Frothonis filio Ruthenorum rege est interfectus.

✂

2 FRIDLEVVS.

✂ 32. Rex Fridleuus Frothonis filius. Hic cum 11 regnaret apud Ruthenos, audita patris sui morte primum succurrit præfecto Suecorum, aduersus duodecim gigantes Noruegiæ, quibus interfectis preter vnum Biornonem, in Daniam profectus est, cuius aduentum audientes Dani, quem vano rumore mortuum credebant, iubent Hiarnerum regno cedere. Iste Fridleuus rex factus, interfecit Asmundum Noruegiæ regem, ac paulo post naturali morte defungitur, relicto ex Frogertha vxore filio Frothone cognomento Largo.

✂

4 FROTHO.

✂ 33. Rex Frotho Fridleui filius cognomento Largus. Huius principatui multi gigantes parebant, inter quos praecipuus erat Starcatherus multorum gigantum peremptor, atque mirabilium rerum effector. Igitur cum hic Frotho gloriosissimum habuisset regnum multis annis, a Suertingo quodam Saxoniæ regulo dolose ad conuiuium vocatus occiditur, vicissim occiso Suertingo, Suertingi enim scelus amborum interitus fuit.

✂

INGELLVS.

✂ 34. Rex Ingellus Frothonis filius, sed tanto patre prorsus indignus, quia luxu, libidine et crapula adeo perditus erat, vt euaserit omnium ignauissimus. Adeo ne cogitauit de patris dolosa morte vindicanda, vt filiam Suertingi patris interfectoris vxorem duceret. Cuius consuetudine tam mollis et deliciosus effectus, vt omnem auorum suorum gloriam prorsus obscurarit. Tandem Starcatheri exprobrationibus prouocatus, occidit in vltionem paternæ cedis septem 12 Suertingi filios, quos secum habebat in gratiam vxoris quotidianos conuiuas, perijt autem rex iste naturali morbo in Lethra sede et regali, iuxta quam sepultus legitur.

✂

1 OLAVVS.

✂ 35. Rex Olauus quartus Ingelli filius. Hic cum multis annis regnauit, nullam laudem tamen apud posteros promeruit, sub finem vitæ nihilominus prudenter duobus filijs diuisit regnum et imperium, Haraldo maris imperium, Frothoni vero terre regnum tribuens.

✂

1 HARALDVS.

✂ 36. Rex Haraldus Olaui filius, cui maris contigit imperium, a fratre Frothone dolo occiditur, vt solus regno potiretur.

✂

5 FROTHO.

✂ 37. Rex Frotho Haraldi frater, qui nullo facinore clarus, etiam conatus est Haraldi filios extinguere, ne vllus esset parricidij vltor, qui tamen magno artificio suorum curatorum seruati sunt, donec adoleuissent, adulti vero facti, cum regiam Frothonis subiectam vndique igne incendissent, Frotho fugiens ad opacos quosdam recessus, dudum constructos, vapore et fumo strangulatus interijt.

✂

2 HALDANVS Bierggram.

✂ 38. Rex Haldanus Haraldi filius et patrui sui Frothonis interfector. Hic cum tribus annis 13 regnasset, relicto regno fratri suo Haraldo, Sueciam inuasit, vicit et occupauit. Ericus rex Sueciæ occupaturus Daniam tribus prelijs victus est ab Haraldo Haldani fratre, quarto vero prelio victor effectus Haraldum occidit. Sed ab Haldano postea victus et interfectus vita simul et regno priuatus est. Erat hic Haldanus corpore adeo robustus, vt claua immensæ magnitudinis ferro vndique circumsepta in bello vteretur, qua multos aliorum regum gigantes occidit. Ab hoc Haldano, qui ex inclita matrona Thorilda genuit Asmundum Noruegiæ regem, omnes postea Noruegiæ reges magni æstimantur duxisse originem, ad eundem suam genealogiam referentes.

✂

HVGVINVS.

✂ 39. Rex Huguinus Haldani nepos, cui regias opes testamento legauit regemque Constituit. Hic Huguinus postea ab æmulo, cui Regnaldo nomen erat, bello oppressus est et peremptus, vnico filio Syualdo relicto.

✂

SIVALDVS.

✂ 40. Rex Sywaldus cui filia erat Syritha, puella non solum speciosa valde sed omnium illius seculi puellarum pudicissima, quæ nupta cuidam Otharo viro fortissimo, attulit patriæ magnum libertatis praesidium. Sywaldus igitur pugnans aduersus Regnaldum patris sui interfectorem perpetuum triduum, Othari generi sui fortitudine victor euasit. Otharus enim interfecto Regnaldo in fugam conuertit gigantes plures quam quadraginta, inter quos erat 14 Starcatherus, qui semper contempta quauis sæuitia fuerat omnibus periculis maior.

✂

SIGARVS Sugevald.

✂ 41. Rex Sygarus succedit patri suo Syualdo. Hic habens filiam Signe nomine, cuius stuprum ab Hagbarto proco perpetra tum peperit patri interitum. Nam vt rex Hagbartum ob filiæ stuprum laqueo perdidit, ita vicissim ab Haquino, Hagbarti fratre peremptus occubuit.

✂

2 SIVALDVS Sywald.

✂ 42. Rex Syualdus post fratrem Sygarum. Huius temporibus pugnatum est tam acriter aduersus patris sui peremptorem Haconem, vt ex regio sanguine ne vnus quidem remaneret, preter solam Iuritham Alfi filiam Sygarique neptem. Videntes igitur Dani regium semen defecisse, regnum popularibus tradunt, creatis ex plebe principibus. Ostmarus preficitur Scaniæ, Hundingus Sielandiæ, Hano Fioniæ, Roricus Aquilonari Iutiæ, et Hatterus Australi. Interea Gunnarus rex Sueciæ, interfecto Regnaldo rege Normannorum, Drotam Regnaldi filiam rapuit, quæ ab eodem stuprum capere coacta, filium procreat Hildigerum, crudelitate patre maiorem. Verum paulo post Borcarus quidam occiso Gunnaro eandem Drotam sibi connubio sociat, ex qua Haldanum illum fortem Iurithæ procum genuit.

✂

3 HALDANVS Haldan hin stercke.

✂ 43. Rex Haldanus cognomento fortis, qui multis 15 victorijs gloriosus euasit Iurithamque accepit vxorem, interfectis duodecim gigantibus Iurithæ custodibus, occiso etiam sponso eiusdem primo die nuptiarum, ex qua postquam genuit Haraldum Hyldetand, a Weseto pugili Sielandico interfectus est.

✂

2 HARALDVS Hulletand.

✂ 44. Rex Haraldus Hyldetand patri suo Haldano successit, qui mox interfecto Weseto patris sui peremptore, adeo auxit Gotorum imperium vt omnia occidentis regna vsque ad mare mediterraneum illi subiecerit, vnde ab alijs scriptoribus vocatus Alaricus, qui tempore Valentis Imperatoris dicitur vastasse vniuersam Italiani, adeoque Romam ipsam. Fugientibus tamen ad Basilicas apostolorum nocte iussit esse parcendum, nocturna visione sic admonitus de apparentibus sibi apostolis Petro et Paulo, eo cultu quo ad illum venerat Romanus pontifex pro vrbe legatus, ad procurandam pacem. Veri similius est tamen hunc Alaricum non fuisse verum Gottorum regem sed vice regem tantum, quales multi tunc erant, sed omnes parentes Haraldi imperio, qui erat rex Gottorum principalis. Iste Haraldus viribus potentissimus multisque regnis diues, pugnans aduersus Ringonem nepotem suum rebellantem, quem regno Sueonum præfecerat, interfectus occubuit.

✂

RINGO.

✂ 45. Rex Ringo Haraldi nepos, sed breui tempore regnans, Schania Suecorum regno applicata, 16 puellam quandam nomine Hetham præfecit Sielandiæ ac coeteris regni Daniæ prouincijs. Hic Suecis dicitur Haquinus Ring, qui vieto Haraldo, Schaniæ præfecit quendam virum fortissimum, Olonem nomine. HETHA puella fortissima regnauit in Sielandia, Fionia et Iutia nomine regis 46. Verum Sielandenses probrosum rati parere foemineis legibus, Olonem, quem Haquinus Ring Schaniæ præfecerat, regem postulant. Iutiæ vtriusque ergo principatum tenuit Hetha, sub tributo tamen seruiens Oloni.

✂

OLO.

✂ 47. Rex Olo tamen exercuit tyrannidem, vt superior reginae et puellæ contemptus cunctis poenitentiam pareret, aduersus quem cum duodecim duces conspirassent, destituti viribus et ingenio, Starcatherum pecunia asciscunt, qui acceptis centum vigintique auri libris, tyrannum balneis vtentem adeoque inermem confecit. Huic Oloni tanta erat oculorum acies, vt solo visu terrefaceret etiam viros fortissimos. Nec Starcatherus confectorem egisset, nisi rex Olo simulata feritate vultum mutasset, de Starcathero non aliud suspicans ob longam familiaritatis experientiam, quam illum esse ab insidijs alienissimum.

✂

OMVNDVS.

✂ 48. Rex Omundus Olonis filius. Hic postquam maturuit in nullo (inquit Saxo) paternis operibus defectior extitit. Siquidem res ab Olone gestas aut 17 æquare aut transcendere curæ habuit. In suos tamen tyrannidem non exercuit. Huius temporibus Starcatherus voluntarie ab Hatero quodam interfectus occubuit.

✂

1 SIVARDVS.

✂ 49. Rex Syuardus Omundi filius fuit infortunatissimus, siquidem illis temporibus inuaserunt Sueci Schaniam, vicerunt, occupauerunt. Sic Germani quoque totam lutiam. Igitur pugnans aduersus illum, qui Schaniæ erat præfectus, occisus est, occiso simul et Schaniæ præfecto.

✂

BVTHLVS Buthle.

✂ 50. Rex Buthlus Syuardi frater ob mentis ignauiam coactus est aduenienti Iarmerico regnum tradere, sicque ex rege priuatus euasit.

✂

IARMERICVS.

✂ 51. Rex Iarmericus multis victorijs gloriosus apud Sclauos, quos frequenter rebellantes etiam frequenter victos rursum Danorum potestati subiecit. Tandem seductus delationibus cuiusdam calumpniatoris, cui Bicconi nomen erat, speciosissimam vxorem suam nomine Suawildam regis Hellesponti filiam ob stupri suspicionem a Biccone falso intentatam tradidit equorum calcibus proterendam, qua re magis fuit illius obscurata gloria quam prioribus victorijs illustrata. Nam ob hanc causam ab vxoris fratribus, 18 amputatis sibi primum pedibus et manibus, interemptus est.

✂

BRODERVS.

✂ 52. Rex Broderus Iarmerici filius parum idoneus succedit in regnum.

✂

3 SIVALDVS.

✂ 53. Rex Syualdus nullius præclaræ rei author.

✂

SNIO.

✂ 54. Rex Snio Syualdi filius. Hic patriæ res non solum seruauit, sed etiam diminutas in pristinum habitum reuocauit, Schaniam quoque a Danicæ iurisdictionis integritate submotam, ad societatem patriæ victoria insigni reduxit. Hic regis Sueciæ vxorem vi rapuit, magno regni detrimento. Huius temporibus exorta graui fame, exijt e regno grandis exercitus, qui superatis Alpibus proximam illis Italiæ partem, quæ nunc Longobardia dicitur, ab ijsdem vocabulum sortita, quod essent longis barbis, inuadentes occupabant, ac interfectis omnibus viris, relictas vxores accipiebant, vnde creuit tota Longobardorum Posteritas. Hæc autem feruntur facta Anno salutis 586.

✂

BIORN.

✂ 55. Rex Biorn succedit nullo egregio facinore insignis.

19

✂

3 HARALDVS.

✂ 56. Rex Haraldus Biornonis filius rerum summam assequitur.

✂

1 GORMO.

✂ 57. Rex Gormo Biornonis filius. Huic inter priscos Danorum duces non infimæ laudis locum rerum strenue gestarum titulus tribuit. Nam quæ de hoc Gormone feruntur sunt prorsus incredibilia, cuius curiositatem in peruestigatione secretorum ac mirabilium rerum, quæ vel experimento deprehensa vel rumore vulgata fuerant per Torchillum quendam elegantissime describit Saxo.

✂

GØTRICVS.

✂ 58. Gormonis filius rex GØtricus non armis modo, inquit Saxo, sed etiam liberalitate conspicuus, incertum fortior an clementior fuerit, adeoque seueritatem mansuetudine castigabat, vt alteram altera rependere videretur. Huius temporibus Carolus Magnus victricia trans Rhenum castra receperat, cui Gøtricus grauia intulit bella, qui cum proprij satellitis proditoria manu interijsset, Carolus Magnus effuso gaudio exultauit, nihil eo casu vnquam fortunæ suæ iocundius obuenisse confessus.

✂

2 OLAVVS.

✂ 59. Rex Olauus Gøtrici filius. Hic interfecto patris sui interemptore ab alijs bellis abstinuit. 20 Mortuus vero sepultus fuit apud Lethram illius seculi regiam.

✂

HEMMINGVS.

✂ 60. Rex Hemmingus, cuius dignum memoratu opus (inquit Saxo) non reperi, nisi quod pacem cum Cæsare Ludowico iurisiurandi firmitate composuit.

✂

2 SIVARDVS.

✂ 61. Rex Syuardus, regis Noruegiæ ex filio Gøtrici filius. Hic Schanis Sielandisque fautoribus regnat. Nam consobrinus eius Ringo idemque Gøtrici nepos lutiam occupabat, qui tandem mutua cede sunt extincti.

✂

REGNERVS Regner Lodbrogk.

✂ 62. Rex Regnerus Lodbrog Siuardi filius. Hic erat multis strategematibus admirabilis, multis etiam victorijs gloriosus, Christianorum tamen acerrimus hostis et persequutor, interijt captus in Hibernia et serpentum lacui adiudicatus.

✂

4 HARALDVS Klag.

✂ 63. Rex Haraldus Klag tyrannide Regneri insectatus fugit ad Ludowicum imperatorem, cuius pietate factus est Christianus, roboratusque Saxonicis auxilijs primus in territorio Slesuicensi templum Deo dicandum sollicita impensa construxit, post sextum tamen annum factus est Christianæ religionis infamis desertor, regnauit autem annis 16.

21

✂

1 ERICVS.

✂ 64. Rex Ericus Haraldi frater regnauit annis 14. Huius temporibus, commisso prælio aduersum Guthormum fratruelem suum, perijt omne semen regium vsque ad vnicum Siuardi filium nomine Ericum Barnn, quo prælio vterque Ericus et Guthormus cum innumeris alijs interemptus est.

✂

2 ERICVS Erick Barnn.

✂ 65. Rex Ericus Siuardi filius dictus Barnn. Hic principio regni sui religiosissimum quemque aut supplicijs insequi aut rebus exuere exilioque muletare perseuerauit. Sed paulo post prædicante Beato Ansgario Archiepiscopo Bremensi, sacrilegæ mentis errore deposito, Christianissimus euasit. Regnauit annis, vt volunt quidam, quadraginta sex, et primus Ripis Basilicam extruxit. Huius temporibus erant principes homines crudelissimi, grassantes incredibili seuitia, non solum in Dania sed etiam in Anglia et Hibernia, omnes filij Regneri Lodbrogi, quorum hæc sunt nomina: Ericus, Oruicus, Godefridus, Inguarus, Rotulphius, Sigfridus, Iuarus, Vbbo, Vlfo et Biorno. Isti fratres duce Inguaro, qui omnium fratrum fuit crudelissimus, primum Noruegiam sibi subiecerunt, deinde in Angliam venientes duos reges occiderunt duosque fugarunt, postea Sanctus Emundus rex ab Inguaro captus, ligatus et flagellatus, nouissime vero decollatus est. Inde recedens diuisit classem cum alijs nouem regibus Aquilonis, ex quibus quosdam destinauit in Germaniam, quosdam vero in Galliam, qui omnes fere vrbes 22 Galliæ et Germaniæ aut sibi subdederunt aut destruxerunt, templa cum clericis igne vastantes, omnemque populum sibi resistentem, cum mulieribus et pueris, in ore gladij trucidantes. Dum hæc aguntur, moritur Ericus Barnn, relicto vnico filio Lodneknud adhuc infante, quod audiens OLAVVS rex Sueciæ cum grandi exercitu Daniam inuasit, vicit et occupauit quinquennioque possedit factus rex 66.

✂

3 SIVARDVS.

✂ 67. Rex Siuardus Olaui nepos regnauit 10 annis, tandem a Danis interfectus.

✂

1 LODNEKANVTVS

✂ hirsutus pilosus.

✂ 68. Rex Lodneknutus Erici filius. Hic ex desperato pene adolescente auctor insperate probitatis euasit, hoc vno deflendus, quod absque Christianæ religionis insignibus e vita ad mortem transitum habuit.

✂

1 SVENO.

✂ 69. Rex Sueno Langfod Canuti filius regnauit annis nouem.

✂

6 FROTO.

✂ 70. Rex Froto Suenonis frater. Hic Angliam vicit, vbi et fidem Christi edoctus Christianissimus euasit. Volens igitur communem esse toti Daniæ hanc felicitatem, misso legato ad Agapitum 23 secundum pontificem Romanum, fidei doctores postulauit, sed priusquam redijsset legatus, in Domino mortuus est, cum regnasset in Dania et Anglia annis viginti.

✂

2 GORMO.

✂ 71. Rex Gormo Frothonis filius regnauit quatuor annis. Huius tempore defecerunt a Danis Angli, pro quorum recuperatione nihil vnquam fortiter est conatus.

✂

5 HARALDVS.

✂ 72. Rex Haraldus Gormonis filius ob hoc egregiorum operum monumentis vacuus, quod regiarum opum (inquit Saxo) seruator magis quam propagator extiterit.

✂

3 GORMO.

✂ 73. Rex Gormo acerrimus Christianorum persequutor, hos enim puniebat capitis supplicio aut exilio damnabat aut facultatibus exuebat, templum etiam in fundo Slesuicensi a religiosis conditum, tanquam sacrilegum aliquod impietatis domicilium, ab imis fundamentorum partibus demolitus est. Hic regiam maiestatem magis seruauit quam auxit. Qui cum postulasset vxorem filiam Hedelradi Anglorum regis nomine Thiram cognomento Danebod, non antea impetrauit quam polliceretur Christianum fore, ex qua genuit duos filios Chanutum et Haraldum. Hic Chanutus adeo erat patri dilectus vt audita filij morte protinus expirarit.

24

✂

6 HARALDVS Blotand.

✂ 74. Haraldus Blotand Gormonis filius. Huius temporibus Otho Imperator depopulatus est totam pene Iutiam, quo fugato et foedere cum illo facto, factus est Haraldus rex Christianissimus. Posthæc Thira mater regis, quo redderet patriam tutiorem a clandestinis exterorum irruptionibus, quantum a Slesuico ad occidentalem oceanum patet, vallo fossaque proscindere aggressa est. Cui postea Waldemarus rex et Absolon episcopus murum cocti lateris superstruxerunt, reficientes noua structura lapsus veteris valli. Iste Haraldus cum multis annis regnasset, a filio Suenone Tywskeg regni assertore interfectus est per quendam Tokonem. Cuius corpus Roschildiam missum apud sacrarium nuper ab ipso conditum solemnem sepulturæ locum recepit.

✂

2 SVENO tweskegk.

✂ 75. Rex Sueno furcatæ barbæ. Hic consilio impiorum quorundam nominis Christiani hostium, interfecto patre Haraldo gauisus est se nactum esse occasionem seuiendi in diuina, sed infelicissimis casibus afflictus et flagellatus tandem resipuit, factus Christianus et ipse, Poppone quodam diacono rem Christianam adiuuante edito apud Danos insigni miraculo. Is enim ad fidei Christianæ confirmationem, candens ferrum nudis manibus illæsus cunctis stupentibus portauit. Huius Suenonis beneficio habent mulieres in regno Daniæ ius hereditarium. Hic Sueno tres Episcopatus Iutiæ instituit, Slesuicensem, Ripensem et Arusiensem, mortuus 25 est post conuersionem ac gloriosas victorias in perfectissimo vitæ fulgore charus Deo et omnibus hominibus.

✂

2 CHANVTVS.

✂ 76. Rex Chanutus Suenonis filius. Hic Noruegiam occiso Sancto Olauo obtinuit, gentemque Esthonicam sibi subdidit. Deinde Angliam aggressus, fugato rege Edelrado ac in Londonia mortuo, triumphato regno, relictam defuncti regis, filiam ducis Normanniæ, vxorem accepit, ex qua genuit filium nomine Chanutum, cognomento durum, ac filiam vnam quam Conradus imperator accepit filio suo vxorem. Genuit etiam idem Chanutus alios filios duos ex Aluina concubina, Haraldum et Suenonem. Regnauit igitur Chanutus iste senex super tria regna Danorum Anglorum et Noruagiensium annis 20. Moritur autem anno domini 1040.

✂

3 CHANVTVS Haerdeknudt.

✂ 77. Rex Chanutus durus. Huius temporibus regnauit Haraldus frater in Anglia quatuor annis, et mortuus est, cui successit Chanutus durus, et Sueno secundus frater in Noruegia, annis fere quinque, quo defuncto Noruagienses elegerunt in regem Magnum Sancti Olaui martyris filium. Quod cum rescisset Chanutus durus, cum Danis et Anglis Noruegiam inuasit, vnde inito foedere, hac lege per amicos communes sunt reconciliati, vt qui fuerit alteri superstes vtrumque regnum possideret. Chanutus vero durus paulo post mortuus est, cum regnasset annis nouem.

26

✂

3 SVENO.

✂ 78. Rex Sueno Estridssøn Chanuti duri ex Estrita sorore nepos. Huius temporibus Magnus rex Noruegiæ occupaturus regnum Daniæ ex pacto quod cum Chanuto duro pepigerat, pugnauit aduersus Suenonem ac vicit. Sueno igitur in Schaniam fugiens atque inde in Sueciam fugam parans, audiuit Magnum esse mortuum, qui mox reuersus ab vniuersis Danis in regem eligitur. Regnauit autem annis 28. Huic erant multi filij, quorum quinque ex ijs regnarunt. Iste Sueno erat magnus religionis cultor et praecipuus cleri amator, cui inter ceteros erat charissimus Wilhelmus Roschildensis episcopus, a quo Sustinuit libere coargui et admoneri, siquando admisisset quicquam correctione dignum. Nam quemadmodum in vita sua se mutuo dilexerant, ita in morte quoque non sunt separati. Episcopus enim regio funeri solempni more occursurus iussit parari duo monumenta duoque feretra ex vrbe Roschildensi efferri, cumque cognouisset in Topsøw ore adesse regium funus, erectis in coelum oculis et manibus, si quo rerum auctori seruitio placuisset, vitam a se finiri petiuit. Hæc fatus, veluti in domestico lectulo acquiescens extinguitur.

✂

7 HARALDVS.

✂ 79. Rex Haraldus Suenonis filius natu grandior. Huius tempore defecit ab obedientia Danorum Anglia, quæ iam 120 annis fuerat regibus Danorum vectigalis. Et quoniam regiæ functioni erat parum idoneus, sub illius principatu quisque suo voto viuebat, 27 affectibus magis quam legibus aut æquitati seruiens. Vnius tantum legis editione maximos meruit vulgi fauores, quia concessit reo in purgationem intentati criminis, vt sese iureiurando tueretur, quæ lex hoc nomine erat vulgo gratissima, quod minus periculi formidaret ex periurio quam ex ferro. Erat autem Haraldus iste sacrorum officijs deditus, sed superstitiose magis quam pie, Cumque regnasset duobus annis defungitur.

✂

4 CHANVTVS.

✂ 80. Rex Chanutus sanctus secundus Suenonis filius. Iste Chanutus erat non solum egregius pietatis et religionis cultor Verumetiam magnus iustitiæ amafor. Videns autem regni incolas adhuc dubitare in multis ad Christianam pietatem religionemque spectantibus, nec esse ceteris per orbem Christi fidelibus legibus et ceremonijs pares et conformes, cum essent ob contemptum regiæ iussionis, qua præcepti erant expeditionem facere in Anglos rebellantes, grandi pecunia mulctandi, remissa pecuniaria muleta, religiosa pietate vrgebat, vt ritu aliarum nationum Christianam religionem profitentium decimas suis sacerdotibus soluerent. Qui perfidia Olaui fratris et proditione cuiusdam Blacconis diuersum persuasi, præcipue Iuti aquilonares frequenter perfidi, insurrexerunt aduersum iustum et sanctum regem, fugientem in Fioniam persequentes, vbi in vrbe Othonia sanctum Dei martirem crudeliter occiderunt in Basilica quæ nunc diuo Albano sacra est, anno regni sui decimo, cuius crudelem interfectionem fuisse 28 verum martirium, diuina pietas multa miraculorum frequentia declarauit, perijt anno 1088.

✂

3 OLAVVS Hunger.

✂ 81. Rex Olauus tertius Suenonis filius. Hic ab exilio Flandrensi reuocatus, remisso Nicolao fratre, quem vadem pro Olaui redemptione dederunt, omnium suffragijs rex creatur. Huius temporibus in ultionem immanissimi parricidij tanta fuit annonæ caritas, vt multi fame morerentur. Quæ non tantum obscurorum familias vexabat, sed etiam vsque ad regis penates peruenerat, quos cum videret rex periclitari mensarum inopia, diuinum natalem celebraturus, rogauit Deum vt si quid iræ aduersus populum concepisset, suo, non eius periculo satiaret. Nec difficiles numinis aures habuit. Nam eadem nocte esurientem ac parricidij poenitentem animam efflauit, anno septimo regni sui, domini 1095.

✂

3 ERICVS Eigotæ.

✂ 82. Rex Ericus cognomento et re ipsa bonus. Fuere huic Erico filij Haraldus, Chanutus et Ericus, sed primus concubina, secundus matrimonio, tertius adulterio ortus proditur. Erat autem Ericus iste simul fortis et mansuetus tenuitque medium temperamentum inter desidiam et ferociam, quamobrem maioribus formidulosus, minoribus vero percharus fuit, cum hos paterna indulgentia, illos regia seueritate insequeretur. Filias quoque complures ex concubinatu habuit. Huius temporibus factus est Ascerus 29 quidam clarissimo inter Iutos loco natus, primus Archiepiscopus Lundensis, prius enim parebant omnes Danici regni Episcopatus Archiepiscopo Bremensi. Sub hoc Erico vixit gloriosus Skialmo Candidus, educator filij Erici, nimirum Chanuti ducis. Tandem octauo regni sui anno pro expiatione suorum peccatorum religiosam amplexus est peregrinationem, Iudæam versus, electis procerissimis quibusque peregrinationis socijs, vt sui corporis proceritatem consentaneo sociorum habitu minueret, in ea vero peregrinatione mortuus est in Cypro Insula toto orbe famatissima, vbi etiam non sine grandi miraculo sepultus est, eadem Insula ab illius sepultura defunctorum cadauera continente, quæ ante non poterat continere, Anno domini 1105.

✂

NICOLAVS.

✂ 83. Nicolaus quintus Suenonis filius. Huic erat filius nomine Magnus ex vxore Margareta, filia regis Sueciæ, homo crudelissimus et impius, qui etiam interfecit Sanctum Chanutum martirem et ducem, ipsius quoque fratrem Haraldum. Iste Nicolaus bello superatus ab Erico Emund, occiso Magno filio, fugit ad Slesuicum, vbi a Iutis interfectus est in vltionem Chanuti ducis, qui erat Iutis charissimus, Anno domini 1135.

✂

4 ERICVS Emundt.

✂ 84. Ericus Emundt. Hic interfecto fratre suo Haraldo, vniuersisque liberis eius submersis, tandem regnauit. Bello etiam vicit et interfecit 30 Magnum fratris sui Chanuti ducis interfectorem. Pacem igitur bello quæsitam iustitiæ ornamentis excolere studuit. Grauiter enim animaduertere coepit in potentiores et maiores, qui minores iniuria afficiebant, vnde neque familiaritati neque necessitudini parcebat, maiorum enim inconsultam auariciam aut ferro aut laqueo castigabat, quo studio et principum odia et plebis obsequia contraxit. Hic Ericus ab Episcopo Roschildensi Eschillo ob simultatem inter illos exortam pulsus est in Iutiam, Sielandensibus opem Eschillo ferentibus, solis Skialmonis filijs seditionis consortium detrectantibus, sed vt ad eos impunitas redundauit, ita ad Eschillum poena concessit. Rege enim cum Iutica classe reuerso, patris et patrui interuentu vsus vicena auri talenta mulctæ nomine persoluit. Tandem a Plogo quodam claro loco inter Iutos nato, coram rege cuidam ex plebe de se queritanti respondente, lancea transuerberatus occubuit Anno domini 1139, cum quatuor tantum annis regnasset.

✂

5 ERICVS Lamb.

✂ 85. Ericus Lamb Erici ex sorore nepos. Hic præter solam animi fortitudinem nihil a natura dotis acceperat. Sicut enim erat prudentia vacuus, ita parum amænus eloquio, qui confectis aliquot bellis aduersus Olauum auunculi sui Haraldi filium, tandem Othoniæ factus est monachus, moritur anno regni sui octauo, natiuitatis vero Christi 1147.

31

✂

4 SVENO.

✂ 86. Sueno Erici Emundi filius. Huius temporibus ambiebant regnum etiam Chanutus Magni filius et Waldemarus Chanuti ducis filius, variantibus inter sese populi suffragijs. Igitur Schanienses elegerunt Suenonem vna cum Sielandis, Iutorum principatum tenente Chanuto, inter quos ancipiti semper fortuna pugnatum est annis decem. Ab hoc Suenone captus est et per ludibrium in templo Beati Laurentij suspensus Eschillus Archiepiscopus Lundensis. Vbi ergo Sueno iste nulla certa victoria viderat sibi totius regni principatum contigisse, desperabundus fugit in Saxoniam. Interini Dani conuenerunt eligentes duos reges Waldemarum filium Chanuti ducis, filii Erici boni, et Chanutum filium Magni interfectoris Beati Chanuti, hac lege vt simul regnarent. Quod cum audisset Sueno, ex Saxonia reuersus hanc meruit gratiam, vt cum alijs duobus regni consortium acciperet, partito in tres partes vniuerso regno. Sueno igitur Saxonum præsidijs et armis fretus mox Chanutum Roschildiæ dolose occidit, occisurus etiam Waldemarum, nisi beneficio Hesberni Snare nepotis Skialmonis Candidi seruatus ac in Iutiam maximo naufragij periculo fuisset transuectus. Quem cum insequeretur Sueno eodem anno in prælio, quod Grathemosæ commissum est, a Waldemaro victus et occisus est, vnde et iustas dedit perfidiæ poenas.

✂

5 CHANVTVS.

✂ 87. Chanutus filius Magni, filij Nicolai regis, interfectoris Beati Chanuti ducis. Hic naturam a patre 32 sortitus, a paternis moribus erat alienus, cumque duodecim pene annis dubia spe regnasset, tandem a Suenone perfidissimo Roschildiæ per insidias nocte occiditur.

✂

1. WALDEMARVS.

✂ 88. Waldemarus Chanuti ducis filius, non solum naturæ, sed etiam pietatis paternæ heres egregius. Hic, interfecto publico prælio perfidissimo Suenone, tandem solus regnauit. Huius temporibus, cum frequentes facerent incursiones Saxones in Iutiam, Waldemarus et Absolon Episcopus Lundensis, vt multis annis arcerentur ab huiusmodi incursionibus, extruxerunt murum cocti lateris super vallo olim facto in eandem rem ab illustrissima Danorum regina Thyra Danebod, matre Haraldi Blotand, quam quidem structuram appellabant Danewirke. Hic Waldemarus cum esset multis victorijs gloriosus, admirandis etiam rebus eximius, triumphata Rugia atque per Absolonem ad fidem conuersa, cum filiam suam dedisset Friderici Imperatoris filio vxorem vidissetque sanctissimum patrem suum diuorum catalogo adscriptum filiolumque suum regni diademate ornatum, tandem mortuus est, cum regnasset annis 25, Anno domini 1182.

✂

6. CHANVTVS.

✂ 89. Chanutus primus Waldemari filius, qui per Absolonem Episcopum terra et mari gloriose belligeratus est aduersus Romanum imperatorem, contendentem Danorum regnum semper liberrimum 33 esse imperij feudum. Holsatiam igitur et Dithmarsiam triumphauit; tandem cum regnasset annis 22, mortuus est anno Christi 1203.

✂

2. WALDEMARVS.

✂ 90. Waldemarus Seyer, Chanuti frater. Iste Waldemarus fuit multis victorijs gloriosus, qui Danis fertur etiam legem composuisse, antiquas leges aut emendasse aut in ordinem redegisse. Noruegiam vicit, cui regem tributarium dedit Erlingum quendam ducemque Constituit Philippum. Accepit autem vxorem nomine Dagmar, filiam regis Bohemiæ. Huius temporibus initium habuerunt ordines minorum et prædicatorum scilicet anno domini 1208. Et eodem anno pugnatum est in Lena Westgotiæ, duce Suerchero Hack rege Sueciæ, filio regis Caroli interfecti a Chanuto rege, filio Sancti Erici, in cuius vltionem Suercherus interfecit omnes Chanuti filios, vnico Erico filio in Noruegiam euadente. Huic Suerchero auxilium a Waldemaro postulanti, additæ sunt Danorum copiæ fortissimæ, virorum scilicet octodecim milia, sub principibus belli Ebbone Sunonis et Laurentio illius fratre, fortissimis pugnatoribus, filijs domini Sunonis Sielandici de Knarretorp, factaque est magna vtriusque exercitus strages; ceciderunt in eo prælio præfati belli principes. Pugnatum est autem pridie Kal. Febr., cessitque victoria Suerchero, sed maxima sui exercitus iactura, cæsis innumerabilibus Suecis. Rursum anno 1210 bellatum est in Gylstynreen, vbi rex Suercherus occubuit et dux Folcho, alijque multi viri nobiles de 34 Folchungis, cessitque victoria Suecis. Anno domini 1214, cum defuncta esset regina Dagmar, celebratæ sunt secundæ nuptiæ regis Waldemari cum filia regis Portugalliæ, qui anno sequente Constituit filium suum Waldemarum regem in placito Wibergensi, qui tamen ante patrem suum mortuus est anno domini 1231. Ijsdem temporibus cum Otho Imperator armato milite venisset contra Waldemarum regem, occupaturus Holsatiam, si res illi ex voto cederent, verum cum audiuisset, regem Waldemarum cum ingentibus copijs sibi occurrere, in fugam est conuersus, nec quieuit, donec vltra Albiam ventum esset. Anno domini 1216 Waldemarus rex terram comitis Henrici vltra Albiam paulatim vastare et populari coepit, extruxitque duas arces non procul ab Hamborg. Ducatum vero Erico filio suo contulit. Comitatum autem, quem ab Henrico Comite vindicauerat, Nicolao filio suo (quem ex pellice habebat) dedit. Anno domini 1223 dolo captus est rex Waldemarus cum filio suo Waldemaro, et in Slauiam deductus. Anno domini 1226 grandi pecunia est redemtus. Anno 1232 coronatus est Ericus Waldemari filius in regem, et frater eius Abel Iutiæ Ducatum accepit. Anno autem 1239 idem Ericus duxit vxorem Iutam nomine, filiam ducis Saxoniæ. Igitur cum Waldemarus Seyer gloriose regnasset annis 39, mortuus est 1241 in coena domini, quæ erat quinto Kal. April., regno in optima pace relicto, ac filijs omnibus antea matrimonio iunctis.

35

✂

6. ERICVS.

✂ 91. Ericus Waldemari filius, coronatus rex adhuc viuente patre, vir bonus et pius. Hic multis annis aduersus fratrem suum Abel, virum crudelissimum, belligeratus est, a quo tandem dolo capitur, capiteque truncatur in vigilia Sancti Laurentij Anno domini 1250.

✂

ABEL.

✂ 92. Abel, Erici frater et peremtor, cum duobus annis male et tyrannice regnasset, a Frisonibus est interfectus, iusto Dei iudicio, quod prius ille occiderat regnandi cupiditate innocentissimum fratrem suum, Anno domini 1252.

✂

1. CHRISTOPHORVS.

✂ 93. Christophorus, frater Erici et Abelis. Iste Christophorus nullo facinore gloriosus est. Sub illius principatu tanta erat plebis aduersus regem rebellio, vt coacta turba irrumperet in arces regias, quas aut destruxit aut prorsus est demolita. Vno scelere euasit infamis, accepit enim Jacobum Archiepiscopum captiuum, quem carceri mancipauit in arce Hagenscou. Cuius causa regnum nouem annis fuit sub interdicto. Mortuus est Anno domini 1259. Circa hæc tempora obseruatum est quiddam in Suecia, quod a temporibus Sancti Erici initium habuit. Cum enim Vplandenses sanctum Ericum, Ostgothi vero Carolum, Suercheri Hack patrem, elegissent, constituerunt vt ex his duabus progeniebus alternis vicibus eligerentur reges. Quæ constitutio durauit 36 centum annis, vsque ad tempora Birgeri ducis, patris Waldemari et Magni Ladelaass, regum Sueciæ, qui captos dolo præcipuos de Folchungis viros eximios occidit, vt regnum apud illius posteros perseueraret.

✂

8. ERICVS.

✂ 94. Ericus Klipping. Iste erat multis flagitijs opertus, sacrilegijs, violentis oppressionibus, ac infami libidine ita notatus, vt omnibus haberetur inuisus. Igitur Anno domini 1286 cum ruri ageret venationem, ac nocte beatæ Ceciliæ dormiret in villa Findetorp Wibergensis diocesis, iaceretque cum multis in horreo quodam grauiter soporatus, ingressi sunt clam septem viri præuia laternula, studio armati, quorum vnus regis caput manui innixum graui pugione crudeliter transuerberat, ceteri vero inuadentes regis cadauer iam exanime intulerunt illi vulnera 70 in vltionem perfidiæ ipsius regis, ac præcipue nefandæ libidinis, qua expugnauerat corruperatque multarum nobilium matronarum pudorem, inter quas etiam fuerat stuprata vxor domini Stigoti Andreæ, regni Marscalchi. Iste Ericus dedit filiam suam, nomine Sophiam, Waldemaro regi Sueciæ vxorem, qui ob stuprum sororis eiusdem Sophiae e regno pulsus, habuit Magnum Ladelaass fratrem suum regni successorem.

✂

9. ERICVS.

✂ 95. Ericus Mendwidt Erici filius. Hic aliquot victorijs contra Teuthones insignis fuit, Rostochium triumphauit, et iuxta Warnaw turrim extruxit. Huius 37 tempore Anno domini 1287 iuratum est in Dacia a 27 viris nobilibus, dominum Iacobum comitem Hallandiæ, dominum Stigotum Marscalchum, dominum Nicolaum Hallantzfar, dominum Petrum Porse, aliosque multos illorum complices, veros esse regis Erici interfectores, qui statim sibi timentes in Noruegiam fugerunt receptique sunt sub regis Noruegiæ protectione. Anno domini 1293 mortuus est dominus Stigotus, quondam Marscalchus regis interfecti, in insula Hielm, quam arce quadam munierat, vbi regis interfectores tuta habebant præsidia, vnde etiam pyraticam exercebant. A Stigoti enim obitu dispersi sunt ac diuersis locis supplicio affecti. Nam anno statim sequente captus est Rane Ionsen, qui extra Roschildiam rota percussus occubuit in vltionem interfecti regis Erici, cuius idem Rane fuerat cubicularius adeoque proditor infamis. Iste Ericus mortuus est sine liberis anno 1319, cum regnasset annis 33.

✂

2. CHRISTOPHORVS.

✂ 96. Christophorus Erici frater, qui electus est anno 1320. Iste erat regni diademate prorsus indignus ob ignauiam, nec vnquam fortunatus aut felix, adhæc omnis nobilitatis osor populique vorator. Igitur tanquam perfidus princeps Sustinuit multorum rebellionem, quam declinare volens bis e regno fugerat, redijtque spe recuperandi, sed nullo fructu. Nam Holsatis in pignus dederat vniuersam Schaniam. Habebat autem tres filios, Ericum, Othonem et Waldemarum. Ericum regem Constituit, vt vna secum regnaret, verum vterque male regnans in 38 graue odium incurrit. Nam regni proceres fugato patre filium captum carceri manciparunt in arce Hadersløf, qua occasione coeperunt Holsatiæ comites regnum ambire, nihil non tentantes, vt Danos in perpetuam quandam seruitutem redigerent, quod animaduertentes Danorum proceres reuocant ab exilio Christophorum regem, et Ericum illius filium a vinculis absoluunt, qui paulo post, breui tempore regnantes, calamitosa morte defuncti sunt. Anno domini 1333 Dominus Magnus Rex Sueciæ redemit vniuersam Schaniam a dominis Holsatiæ, qui illam in pignus acceperant a Christophoro rege Danorum, patre Waldemari Duri. Redemptionis autem pretium erat 70 milia marcarum argenti puri. Videntes autem Holsati ob tyrannidem, qua grassabantur in vniuersam Schaniam, defecisse Schaniæ proceres ad Magnum Smec regem Sueciæ, coacti sunt vendere, quod alioqui non fuissent diu habituri. Anno domini 1340 cum in regno Daniæ adhuc esset interregnum, mortuo scilicet rege Christophoro, et nondum ex aula Imperatoris reuerso Waldemaro, Iutiam sunt hostiliter ingressi domini Holsatiæ, Ioannes Dux et Gerardus Comes, eandem mox occupaturi. Cumque Comes Gerardus ad Randrusiam Iutiæ ciuitatem peruenisset ac ibidem sua firmasset præsidia, a nobili quodam viro Nicolao Ebbonis, patriæ libertatis studiosissimo, nocte interfectus occubuit cum multis nobilibus et alijs militibus, quos secum ibidem habebat in præsidijs.

39

✂

3. WALDEMARVS.

✂ 97. Waldemarus cognomento Reprobus. Hic fertur fuisse versutissimus, auarissimus et audacissimus, qui cum offendisset regnum pauperrimum, scilicet a patre suo spoliatum, ab hostibus Alemannis vastatum, a quibus etiam tunc arces multæ possidebantur, mira vafricia vindicauit e possidentium manibus, minima sanguinis iactura, principio regni sui. Cumque iam occupasset totum regnum magno ingenio, sola Schania parente Suecorum regis imperio, tandem quinto anno regni sui, scilicet Anno domini 1340, vindicauit etiam Schaniam, abusus simplicitate Magni regis, ac dolo exustis omnibus eiusdem literis. Anno vero proxime sequente, vindicata Schania, iam aperto Marte inuasit Ølandiam et Gothlandiam, atque cum crudelissime vastasset vtramque, interfectis in Ølandia quingentis viris, in Gothlandia vero duobus milibus, eodem anno amisit Ølandiam, Gothlandia retenta. Iste Waldemarus in asserendo regno fuit admodum gloriosus. Nam vt illud in libertatem assereret, nihil non tentauit: receperat vastatum, spoliatum, depauperatum, et quodammodo in solitudinem redactum, non tam ignauia patris ac fratris, quam exterorum incursionibus, sed liberum et florentissimum reliquit. Hanc tamen illius gloriam obscurarunt insatiabilis auaritia et infamis perfidia, qua, violato iureiurando, coepit tyrannidem exercere aduersus nobilitatem totius regni, quam etiam extinctam cupiebat, quo crudelius grassaretur in omnes, sublato iam metu, qui solet esse officij custos. Ob hanc enim causam pertulit ab 40 ipsis proceribus frequentes rebelliones, non insidiantibus regi et crudeli et formidabili, sed magis sibi prospicientibus, ne perirent, quorum tamen rebellionem crudeliter vlta est in multos Margareta illius filia, trium regnorum regina, quantumuis visa sit alijs claris dotibus spectabilis. Erat autem Waldemarus iste adeo irritabilis in omni re, vt etiam facile fuisset fidem relicturus, nisi obstitisset religiosus quidam pudor. Nam Romano Pontifici ob tyrannidem et perfidiam interdictum et excommunicationem minitanti, fertur in hæc verba respondisse: Waldemarus Rex etc. Romano Pontifici salutem: Naturam habemus a Deo, regnum ab incolis, diuitias a parentibus, fidem vero a tuis prædecessoribus, quam, si nobis non faues, remittimus per præsentes. Vale. Habebat autem vxorem nomine Heluig, filiam Waldemari ducis Slesuicensis, ex qua sustulit duas filias, vnam quæ nupsit Haquino Noruagiensium regi (hæc fuit Margareta regina trium regnorum), alteram quæ nupsit duci Magnopolensi, cui genuit duas filias, matrem Erici regis de Pomerania et Christophori regis de Bauaria. Cumque multis annis regnasset Waldemarus, mortuus est in arce Gorra a se extructa, sepultus Soræ cum patre suo, Anno domini 1375.

✂

MARGARETA.

✂ 98. Margareta Waldemari filia nonagesimo octauo loco regnauit, mulier crudelissima et inferno digna, Suecorum sententia, verum Danorum opinione Christiana et religiosa valde, et adeo potentia, 41
fortuna, victorijs, diuitijs et prudentia gloriosa, vt fortunatissimos viros videatur non solum æquasse, verum etiam longe superasse. Hæc regnante patre nupsit Haquino filio Magni Smeck, qui fuit rex Sueciæ et Noruegiæ, cui vnicum filium genuit, Olauum nomine, Anno domini 1371, qui fertur ignota morte perijsse, nondum accepto regno, Anno 1387. Regnauit autem post mortem mariti sui Haquini annis 32. Bellum enim ab Haquino marito coeptum aduersus Albertum regem Sueciæ illa gloriose perfecit. Anno enim domini 1389, misso ex Dania grandi exercitu, sub principe belli domino Iuaro Lycke, pugnatum est in Asle aduersus Albertum regem Sueciæ, cessitque fortuna ipsi Margaretæ victoriam, captusque est Albertus in prælio, vna cum filio suo Erico duce, simulque cum illis capti sunt Rodolfus Episcopus Scarensis, Dux Magnopolensis, regis Alberti pater, Comes Holsatiæ et Comes de Reppin, alijque multi Barones et proceres, interfectis multis milibus plebis. Nam equites aurati ibidem cæsi fuerunt 19, exceptis alijs nobilibus, qui nominati non sunt. Nam vt erat gloriosa victoria, ita præcesserat atrox bellum. Captus est igitur Albertus et in Daniam ductus, sex annis in captiuitate durat. Liberatus est autem a captiuitate anno domini 1395, circa festum beati Michaelis, hac lege, vt præfixo termino aut solueret reginae 60 marcharum milia argenti puri, aut fieret deditio ciuitatis Holmensis, aut rediret, in captiuitate perduraturus. Cum nec rediret nec soluere valeret tantam summam, scripsit Holmensibus, et mox consequuta est deditio. Sicque obtento vniuerso regno gloriose regnauit, pepegitque foedus 42 illud solemne, quod tria regna coniunxit, quod vtinam durasset in hodiernum vsque diem. Ictum erat foedus hac lege, vt in electione regum alternis vicibus haberet Dania primum suffragium, Suecia vero alternis. Et quoniam in electione Erici regis Dania primum habuerat suffragium, mox in electione Christophori regis etiam vsurpabat primum, qua temeritate et arrogantia offensi Sueci statim elegerunt sibi proprium regem, Carolum Chanuti, maximo vtriusque regni dispendio. Hæc Margareta cum orbata esset posteritatis spe, nimirum mortuo Olauo filio, vocatum ad se Ericum nepotem ex Pomerania in regem eligendum curauit, anno domini 1396, cum esset quatuordecim tantum annorum, qui statim anno sequente Calmariæ coronatus est ab Archiepiscopis Lundensi et Vpsalensi, præsentibus Episcopis Lincopensi, Scarensi, Strengenensi, Arosiensi, Vexionensi, Arusiensi, Ripensi, Orcadensi, vbi creati sunt ex tribus regnis equites aurati centum et viginti tres. Itaque Margareta cum Erico habebat commune regnum vsque ad diem mortis suæ, accepitque illi vxorem, filiam regis Angliæ, nomine Philippam, anno domini 1406. Celebrate sunt nuptiæ Lundis eodem anno, circa festum omnium sanctorum. Cumque diu regnasset, semper cleri amatrix, magno laicorum odio, tandem mortua est, ac Roschildiæ sepulta sepulchro precioso, anno domini 1412, circa festum Simonis et Iudæ.

43

✂

10. ERICVS.

✂ 99. Ericus filius ducis Pomeraniæ, Waldemari pronepos. Hunc Ericum narrant Suecorum Chronica sic educatum fuisse a Margareta in omni perfidia et crudelitate, vt Waldemaro nihil fuerit Inferior, imo perfidia superior, adeo vt dicant eum ex Margaretæ vberibus suxisse quicquid malitiæ illa velut hereditario iure a patre crudelissimo et versutissimo possederat. Obtestata enim super literis et iuramentis seruandis, de fide castrensi non in exteros transferenda, solita erat respondere: Seruate vos qua potestis diligentia nostras literas, nos curabimus arces seruari. Hic Ericus obtestatus de Seruando iureiurando fertur eadem sententia respondisse Suecis: Eders Ia-Herre wil iag icke werre. Huius temporibus fecerunt Alemanni grauem irruptionem in regnum Danorum, sed nullo suo commodo, Philippa regina et senatu regni aduersus illos pugnantibus et vincentibus. Rex autem Ericus visus est bellis nihil aliud quæsiuisse, affectasse vel desiderasse, quam suorum procerum et nobilium interitum, ideoque fertur amasse bellum, victoriam non amasse, semper contentus cladem aliquam suorum fidelium procerum accepisse. Qui cum erga omnes esset perfidus et iniquus, Suecis tamen quam Danis erat iniquior, aut sic a Margareta edoctus, quæ Suecis fuerat semper durissima, aut affectu priuato. Nam quo semper posset Suecis infestus esse, ab vtroque regno deturbatus, elegit Gothlandiam insulam tanquam exilij tutissimum præsidium, vnde pyraticam perpetuo in Suecos exercuit, Danis interini parcens, quibus etiam, 44 recedens et in Pomeraniam rediens, tradidit totam Gothlandiam possidendam et asseruandam. Aduersus hunc Ericum feruntur multa descripta accusationum capita, quibus palam est illum e regno fuisse iustissime profligatum, et inter ceteras grauissimas querimonias 27 proditiones capitales et infames. Cumque diu regnasset, multis adulterijs opertus, voluptatibus deditus, periurio, rapina, perfidia, violentia, tyrannide et proditione sceleratissimus, conspiratione solemni omnium procerum regni publicam libertatem optimo iure asserentium consternatus, sibi male conscius fugit in Gothlandiam, compilatis regni thesauris, ac comitatus vnica concubina præ ceteris charissima, cui nomen Cæcilia, quæ non minimam præstitit expulsionis causam, cum esset illi multorum malorum incentrix et consultrix. Fugit autem anno domini 1438, cum a coronatione sua regnasset annis 41.

✂

3. CHRISTOPHORVS.

✂ 100. Christophorus dux Bauariæ, etiam Waldemari pronepos. Hic electus est in regem consilio Erici regis. Cui si contigisset vita diuturnior, euasisset valde gloriosus, præcipue aduersus petulantiam ciuitatum, quæ a gallinis nomen habent. Nam ad illarum petulantiam cohercendam et refrenandam (qua etiam regnis ac principibus minitantur) videbatur valde idoneus, vehementer enim dolebat, Lubecam olim a Danis extructam Danorumque regibus subiectam, sic per proditionem libertatem vindicasse, vt illi nunc dominari cupiat, cui prius 45 subiecta seruiebat. Ad eam igitur rem perficiendam collegit ab vniuerso regno ingentem pecuniarum vim. Vnde offensi Iuti Aquilonares, excitata tragedia et graui seditione, rebellare tentantes, a rege vieti sunt grauiterque mulctati. Cumque duxisset vxorem filiam Marchionis Brandeburgensis, nomine Dorotheam, sine liberis mortuus est anno regni sui septimo, scilicet anno domini 1448, in arce Helsingburgo. Erat autem Christophorus iste Danis quidem acceptus, sed Suecis inuisus, quibus tamen ad mortem vsque dominatus est.

✂

1. CHRISTIERNVS.

✂ 101. Centesimus primus rex Christiernus, eius nominis primus, filius Friderici comitis de Oldenburg. Electus est autem consilio domini Adolphi ducis Holsatiæ, cuius erat consanguineus, qui ducta vxore Dorothea, præcessoris sui Christophori relicta, quæ peperit illi filiam vnam nomine Margaretam, postea regis Scotiæ vxorem, ac duos filios, Ioannem et Fridericum. Hæc electio facta est anno domini 1448. Huius temporibus plane defecit Sueciæ regnum a foedere trium regnorum, coronato sibi proprio rege Carolo Chanuti filio, eiusdem regni Marscalcho, quo tandem expulso ob tyrannidem et perfidiam, assumptus est Christiernus etiam in Sueciæ regem sed paruo tempore regnantem, seditionem aduersus illum mouentibus Suecis quibusdam, natura factiosis, Carolo iam reuocato ex vrbe Gedanensi, in qua 7 annis exilium transegerat. Iste Christiernus, cum erat natura clemens, egregiusque pecuniarum 46
contemtor, nec odij tenax aut iniuriarum vindex, habuisset suo seculo regnum minime violentum, parum etiam cruentum, si calumniatores quidam illius simplicitate non fuissent abusi in magnam regni Sueciæ perniciem. Archiepiscopus enim Vpsalensis, Dominus Ioannes Benedicti, vir nobilissimus, falsis delationibus quorundam calumniatorum a rege Christierno captus atque ludibrijs affectus multis, in Daniam etiam missus, vbi magna iniuria calamitose vixit, cuius tamen patrocinio ac præsidio Christiernus rex adeptus erat regni diadema. Idem enim Archiepiscopus succensus patriæ libertatis amore, odio habens Caroli regis maximam perfidiami, crudelissimam tyrannidem atque insatiabilem auaritiam, semper restitit Carolo regi, principi perfidissimo, quem sciebat contra trium regnorum solemne foedus priuatis quorundam suffragijs violenter intrusum fuisse regem. Rex tamen Christiernus, deprehenso calumniatorum dolo, a captiuitate absolutum Archiepiscopum in Sueciam magno cum honore remisit, qui restitutus gradui pristino, contempta captiuitatis iniuria, ad mortem vsque magna Suecorum perfidorum admiratione permansit regis Christierni regno ac principatui fidelissimus. Cum igitur Christiernus iste grandi pecunia, partim a regni tributis collecta, partim vero a Christophoro præcessore relicta, Holsatiæ ducatum redemisset, Sueciam armis vicisset, Gothlandiam occupasset, Erico rege decrepito in Pomeraniam reuerso, filioque suo Ioanni vxorem accepisset, vrbemque Romam religionis gratia visitasset, regnassetque annis ferme triginta tribus, anno domini 1481 inter Pascha et Pentecosten diem 47 clausit extremum, fortitudine, armis et victorijs potens, misericordia, gloria et magnificentia diues, fide vero ac religione pius, sepultusque est Roschildiæ, in sacello quodam a se fundato et extructo atque amplissimis possessionibus dotato, quod ad australem plagam adhæret Basilicæ beati Lucij martyris, cuius religiosus cultus et ornatus, sacræ diuorum quoque reliquiæ ex vrbe Roma delatæ, quæ ibi visuntur, testantur Christiani principis religiosam pietatem.

✂

IOANNES.

✂ 102. Centesimus secundus rex Ioannes, eius nominis primus. Hic vxore ducta, nomine Christina, filia domini Ernesti ducis Misniæ, genuit duos filios, Christiernum et Franciscum, et filiam vnam, nomine Elizabet, quæ nupsit domino Ioachimo Marchioni Brandeburgensi. Iste Ioannes coepit regnare statim ab obitu patris sui Christierni, multisque annis, nimirum pene triginta duobus, Christiane regnum Danorum moderatus. Nam principio regni sui, consilio prophanorum procerum, decreuerat molestus esse viris ecclesiastici Ordinis, postea vero, cum sentiret prophanos inueterato odio (quo laici sunt clericis semper offensi) id suasisse, sententiam decreti sui mutauit. Igitur ad finem vsque vitæ suæ erga clerum fuit optime affectus, deprehenso procerum dolo. Quod si non tanta pietate dilexisset vniuersum clerum, veneratusque fuisset omnia religionis Christianæ sacra, multa fuissent aduersus cleri libertatem a proceribus quibusdam tentata, quæ successerunt illis sub principatu regis Christierni famosi tyranni 48
et Friderici primi nuper defuncti. Erat autem rex Ioannes tanta præditus solertia, vt prudenter nobilium quorundam insania frueretur, quos cum mira comitate sibi conciliasset, ob mutua tamen ipsorum dissidia ac quotidianas iniurias, quibus se inuicem afflictabant, grauiter in eos animaduertebat, quibus tamen nulla videbatur intolerabilis muleta, quod omnia leniret incredibili affabilitate. Quod si temperasset a bello et sanguine (in quæ tamen casu magis quam proposito inciderat) abstinuissetque ab iniqua sententia, qua decernebat contra heredes domini Pauli Laxmand magistri equitum, fuisset sane princeps et optimus et felicissimus. Porro cum in rebus mortalium nihil sit ab omni parte beatum, et optima quæque desiderantur verius quam habentur, non minimam laudem merentur hi, qui vitam agentes in delicijs ac opibus huiusque caduci seculi strepitu et pompa, multis adulatoribus, calumniatoribus et parasitis obnoxij, mediocritatem seruare potuerunt. Huic principi bellum meditanti aduersus dominum Stenonem Sture, regni Sueciæ gubernatorem, restitit Dorothea mater, quamdiu vixit. Nouit enim prudentissima mulier, tantam esse Suetici populi perfidiarci, vt quacunque ratione vieti et subiugati, non essent tamen diu fidem seruaturi. Mortua vero matre pugnauit ac vicit, vix tamen triennio possedit, rebellantibus Domino Stenone et Suantone proditoribus perfidissimis, maximo in hodiernum diem vtriusque regni detrimento. Triumphauit autem anno domini 1497. Anno vero 1501 defecerunt ab illo, obsessa et tandem capta in arce Holmensi regina Christina. Porro cum Suecorum proceres in defectione 49
aduersus aliquot reges, cum Daniæ, tum Sueciæ, a multis excusentur, deficientes nihilominus a rege Ioanne nec apud cordatos Suecos excusationem habent, quoniam ipsius regnum fide plenum ab omni violentia omnique tyrannide liberum fuerat. Quod si Waldemari, Margaretæ, Erici, Christophori, Christierni quoque secundi regna fuissent tam incruenta, tamque procul a tyrannide et violentia, adhuc fortasse illibatum trium regnorum foedus durasset, nisi populi alioqui ad seditionem nati obstitisset perfidia. Vno tantum bello Ditmersiensi fuit infortunatissimus, quod gestum est anno domini 1500, vbi superis non fauentibus feruntur perijsse multi viri nobilissimi ac clarissimi. Dicebatur enim vulgo idcirco illos infelici Marte pugnasse, quod ante Conscriptam militiam conspirassent aduersus cleri et ecclesiasticorum libertatem, quorum redditus et possessiones gloriabantur se mox occupaturos, victores bello Ditmersiensi reuersos. Quod si felicius successerit ijs, qui sub exorto Lutheranismo non iam similia moliebantur, imo longe maiora, non solum in quorundam prælatorum perniciem, sed in exitium totius cleri, studiorum, literarum, disciplinarum, omniumque sacrorum totius Christianæ religionis, posteritatis esto iudicium. Ceterum bello nauali erat fortunatior, quo frequenter triumphauit, ac præcipue aduersus Lubicenses, perpetuos Danici regni osores. Mortuus est autem peste captus in ciuitate Olburgensi, mense Februario, die 20, anno domini 1513. Hic princeps post fata multorum lachrimis est desideratus, etiam illorum qui viuentem auersabantur, quando iam videbant filij principatum minari cruentam 50 tyrannidem horrendumque et inauspicatum exitum portendere.

✂

CHRISTIERNVS.

✂ 103. Centesimus tertius rex Christiernus secundus, Ioannis filius. Hic ex florentissimo regno post patrem accepto reliquit tam calamitosum, vt nunquam fuerit a condito orbe calamitosius. Erat enim famosus tyrannus, quia omnibus tyrannis superiorum seculorum maior, crudelitate, impietate, periurio, sacrilegijs et perfidia adeo infamis, vt qui Neronem, Phalaridem et Syllam cum hoc contulerit, is semiunciam cum asse contulerit. Ceterum quia viuit adhuc toto orbe famosissimus, rebus ipsis de illius tyrannide testimonium perhibentibus, post fata habiturus est in scriptis memoriam tam immanibus flagitijs dignam.

✂ .

51

✂

Caput xxx libri beati Augustini de Spiritu et littera ad Marcellum.

✂ Liberum ergo arbitrium euacuamus per gratiam? Absit, Sed magis liberum arbitrium statuimus. Sicut enim lex per fidem sic liberum arbitrium per gratiam non euacuatur sed statuitur. Neque enim lex impletur nisi libero arbitrio: Sed per legem cognitio peccati: per fidem impetrano gratie contra peccatum, per gratiam sanatio anime a vitio peccati: per anime sanitatem libertas arbitrij, per liberum arbitrium iustitie dilectio, per iusticie dilectionem legis operatio: Ac per hoc sicut lex non euacuatur, sed statuitur per fidem, quia fides impetrat gratiam, qua lex impleatur, ita liberum arbitrium non euacuatur per gratiam, sed statuitur: quia gratia sanat voluntatem qua iusticia libere diligatur, Omnia hec que velut cateruatim connexuj, habent voces suas in scripturis sanctis.

✂ ??? Lex dicit Non concupisces: Fides dicit: Sana animam meam quoniam peccaui tibi: Gratia dicit Ecce sanus factus es iam noli peccare nequid tibi deterius contingat: Sanitas dicit: Domine deus clamaui te et [1b] sanasti me, Liberum arbitrium dicit, Voluntarie sacrificabo tibi Dilectio Justicie dicit Narrauerunt michi iniusti delectaciones sed non sicut lex tua domine Vt quid ergo miseri homines, aut de libero arbitrio audent superbire, antequam liberentur, aut de suis viribus, si iam liberati sunt? Nec attendunt in ipso nomine liberi arbitrij vtique libertatem sonare, Vbi autem spiritus dominj ibi libertas, Si ergo serui sunt peccati, quid se iactant de libero arbitrio, a quo enim quis deuictus est, huic et seruus addictus est, Si autem liberati sunt, quid se iactant velut de opere proprio, et gloriantur quasi non acceperint, An ita sunt liberi, vt nec illum velint habere dominum, qui eis dicit, Sine me nichil potestis facere, Et si vos filius liberauerit, tunc vere liberi estis

154

✂

De non seruantibus modum, sed ad extrema semper declinantibus non solum in moribus, sed etiam in scripturarum exposicionibus Sic loquitur beatus Augustinus libro de fide et operibus, ca.4.

✂ Errant autem homines non seruantes modum, et cum in vnam partem ire procliuiter ceperint non respiciunt diuine authoritatis alia testi-[2 a]monia, quibus possint ab illa intencione reuocari: et in ea que ex Vtrisque t[em]perata est ventate ac moderacione consistere, nec in hac re tantum de qua nunc questio est, sed etiam in aliis multis, Nam quidam intuentes diuinarum testimonia scripturarum, quibus unus deus colendus insinuatur

✂ [Den nederste Del af 2 a og hele 2 b ubeskrevet]

✂ [3 a] Fader ij himmerig, een gudt offuer alle ting,
tith naffn som er wsigeligt
fader ij himmerig een gudt offuer alle ting
tith naffn som er wsigeligt,
thet scall nw helligt giøris,

✂ Tith riige ladt oss tillkomme mett trofast kierlighet
ij himmelin oc paa iorden.
Tith riige ladt oss tillkomme, mett trofast kierlighet
ij himmelin oc paa iorden,
ladt skee thin signede willie

✂ Liffsins brødt giff oss i dag, som er
wor salighedt oc wor daglige føde,
Liffsins brødt giff oss ij dag, som er
wor salighet oc wor daglige føde,
O rex glorie,

✂ Forlatt thet wij haffue syndett, emodt tith hellige budt
som wij forlade synder
Forlatt thet wij haffue syndett emodt tith hellige budt
som wij forlade synder,
ther giøris oss emodt,

155

✂ Ladt oss icke falde ij syndig frestilse,
men fra thet som ontt er
Ladt oss icke falde ij syndig frestilse
men fra thet som ontt er
frelss oss ewinnelig

✂ [3 b] Gabriel engill sagde, Maria fuldt met naade,
herrin han er mett teg,
Gabriel engill sagde Maria fuldt mett naade
herrin han er mett teg, som frelszer Jsrahell.

✂ Thu æst benedidett, blant alle gode qwinner,
thu kaldis haffsins stierne,
Thu æst benedidett blant alle gode qwinner
thu kaldis haffsins stierne, aff thenom som ere i nødt.

✂ Wære Jesus benedidett, som er Gudtz ewige søn
oc tith hellige liffs fruct
Wære Jesus benedidett, som er Gudtz ewige søn
oc tith hellige liffs fruct, all werdsins salighet.

✂

[4 a] Sententie grauissime ex paraphrasi Erasmi Rotherodamj in epistolam ad Timotheum priorem selecte
ex capite primo

✂ Neque enim clam est quantis tempestatibus obnoxia sit vita doctorum

✂ Quisquis pure credit non moratur questionem, Qui questionum nodos, alios super alios nectit, ac renectit, quid aliud docet quam dubitare?

✂ Ex diametro pugnat cum fide questionum curiositas

✂ Si deum credunt, cur causificantur de illius promissis?

✂ Si compendio fides et charitas euangelica prestet salutem, quorsum admiscentur humana prescripta, de preputij pellicula resecanda, de lotione manuum, de delectu ciborum, de obseruatione dierum

✂ Euangelica charitas nec fallit vsquam nec hesitat, nec ab officio pietatis cessare nouit, nec enim alio spectat quam ad Christi gloriam, quam ad proximi salutem

156

✂ Summa destinatio legis hec erat, vt nos deduceret ad Christum, [4 b] Quorsum opus frenis aut calcaribus equo commode sponteque currenti?

✂ Ingentia dei promissa sed author certissimus

✂ Diffidere desinet, quisquis Christum auctorem cogitarit,

✂ Decet enim immortalem immortalis honos

✂ Turpissimum autem ac nepharium sit desciscere ab eo, in cuius verba iuraris, cuique semel nomen dederis

✂ Fidei robur labefactant humane questiones, Conscientiam viciant humane cupiditates, dum qui Christi negotium agere videntur, alio spectant quam ad Christum,

✂ Cuius est insyncera conscientia, eius non potest esse syncera fides,

✂ Austeritate cohercendi sunt, quorum eo progressa est impietas, vt lenibus remediis iam nichil agatur.

✂ ex capite 2°.

✂ Qui Christum profitentur eos oportet longissime abesse a cupiditate vindicte, a libidine nocendi, ab omni maleuolentie spetie,

✂ [5 a] Christiana charitas non est angusta sue tantum fauens factionj sed exemplo dei porrigit sese latissime, ad bonos pariter ac malos

✂ Christianum est obliuisci malorum et meminisse beneficij

✂ Principibus nec turpiter est adulandum nec sediciose regnandum

✂ Quid enim faciet medicus si egrotus reiiciat salutiferum pharmacum

✂ Vnus est deus non peculiaris huic aut huic genti, sed omnium ex equo communis

✂ Christianis omnis locus purus est ac sanctus ad immolandas precum victimas

✂ Vndecunque precantes deus exaudiet

✂ Gratissimum deo sacrificium est purum votum e puro pectore profectum

✂ Dei oculis fedum est quod mundo videtur splendidum ac magnificum

✂ Vt animi est imperare, corporis parere, ita vxor debet a mariti nutu pendere

✂ Vir neque serpentis promissis, neque pomi illecebra decipi potuisset, sola charitas vxoris pertraxit ad perniciosum obsequium

157

✂ Ex capite 3°

✂ [5 b] Par est enim vt qui precellit honore, precellat et virtutibus.

✂ Quis enim credit doctori cuius oratio pugnet cum vita?

✂ Quis feret increpantem in quo videt aut eadem aut etiam grauiora flagitia?

✂ Primum matrimonium gignende proli datum videri potest, at repetitum coniugium non caret etiam apud ethnicos int[em]perantis animj suspicione

✂ Decet episcopum in tantum abesse ab omni crimine vt vacet etiam omni criminis suspicione

✂ Primum autem boni doctoris munus est, vt sciat que sunt optima

✂ Proximum vt libenter, vt assidue vt amanter vt absque supercilio vt tempestitue doceat

✂ Euangelica doctrina vincit lenitate non clamoribus,

✂ Charitas emendat contencio irritat

✂ Ex capite 4°

✂ [Nederste Del af Siden tom]

✂ [6 a]

✂

158

✂ Thij tacke Gud oc loffue teg,
the hedninge offuer alle,
oc alle land the gleder seg,
tith namffn the nw paa kalle,
at thu retferdigst, dommer esth,
thu lad oss eij wildfare,
Thijth ord kand oss beskerme best,
huo thet will wellforware,
hand bliffuer wdhen fare,

✂ [6 b] The tacke Gud oc loffue teg,
thet folk i alle maade,
wort land gør fruct oc bædrer seg,
thet kan tith ordt well raade,
Oss signe Gud fader oc Guds søn,
oss signe Gud then helliand,
for hanwm schal rædis alle land,
oc alting stander wdi hans hand,
nw siwnge wij aff hierthet Amen.

✂

✂ [Blad 7 er ubeskrevet]

159

✂ [8 a] O stercke Gudt i himmelin boor,
Thu pleier een herre at wære,
Oc sider offuer alle engle koor,
Wore synder wille thu nw bære,
Mijn øghen lyffter ieg till teg,
Saa saare mwnne meg lange,
At thu wilt naadelige ansee meg,
For ieg haffuer synderne mange,

✂ [Blad 8 b og 9 er ubeskrevne]

✂

[20 a] Septem peccata mortalia Martini Lutheri

✂ Att bede, faste, scriffte, offre, tage wigd wandt, at giffue tiende oc almwse, att kalde paa helgen oc bøge thenom knæ,

✂

Octo beatitudines eiusdem,

✂ Att wære gantz frij, att forløbe closter, att foragte paffue oc keijsere, att holde huerckin eedt eller ieth, att æde kiødt om fredag, att drage allehonde kledeboen, att icke høre messe eller begang for the døde, att høre Gudtz ordt oc giøre inghen godt gierning,

✂

Decem precepta eiusdem,

✂ Att sette een sterck loffue till Gudt mett mwndhen. At holde Gudt huercken tro eller loffue,

172

✂ Æsthu mwnck eller nwnne saa løb aff then prijswn, thet er closter thu fangis wdi,

✂ Hør predickin om søndaghen aff een Luthers prest

✂ Messe, ottesang, affthensang, natsang oc andre tijder schaltu icke læse eller høre,

✂ Fader oc moder, Iøder oc hedninge, keijsere oc konger, skøger oc skalke, acte alle for een statt,

✂ Giør inghen ting, wdhen aff Luthers presters befaling.

✂ [20 b] Hielp mwncke prester oc nwnner, till een erlig statt,

✂ Thet som thu loffuede ij gaar eller dag scaltu ij morgen igienrobe,

✂ Tag teg till huadt thu kantt faa, mett rett eller w rett,

✂ Begær presters gotz oc rigdom, om thu wilt worde salig,

✂

[22 a] Inicium noui euangelij Secundum Manicheum

✂ Liber generationis Antichristi filij perdicionis filij Diaboli, Diabolus genuit iniquitatem, Iniquitas genuit mendatium, Mendatium autem genuit infidelitatem, Infidelitas autem genuit Simonem Magum et fratres eius, Simon autem genuit Marcionem, Martion autem genuit Hebionem, Hebion autem genuit Cherintum, Cherintus autem genuit Eunomium, Eunomius autem genuit Basilidem, Basilides autem genuit Arrium, Arrius autem genuit Sabellium, Sabellius autem genuit Macedonium, Macedonius autem genuit Luciferum, Lucifer autem genuit Donatum, Donatus autem genuit Vigilantium, Vigilantius autem genuit Pelagium, Pelagius autem genuit Sergium apostatam, Sergius autem genuit Machometum Arabie regem, Machometus autem genuit Porphyrium, Porphyrius autem genuit Auerrhoim, Auerrhois autem genuit Patauinum, Patauinus autem genuit Wiclephum ex ea que fuit Belial, Wiclephus autem genuit Huss, Huss autem genuit Pragensem, Pragensis autem genuit Rochezanam, et fratres eius in exilio Bohemico, Et paulopost exilium Bohemicum Rochezana genuit Wesselum, Wesselus autem genuit Gocchium, Gocchius autem genuit Lutherum prothopriapistam, Lutherus autem genuit Carolostadium, Carolostadius autem genuit Pomeranum, Pomeranus autem genuit Ecolampadium, Ecolampadius autem genuit Capitonem, Capito autem genuit Zwinglium, Zwinglius autem genuit Lambertum, Lambertus autem genuit Brunpheltium, Brunpheltius autem [22 b] [genuit] Bucerum, Bucerus autem genuit Cruciferum priapistam, Crucifer autem genuit Nestuedianum lictorem, Nestuedianus autem genuit Vascularium, Vascularius autem genuit Ruffum, et ceteros perfidie viros, de qua nascetur filius qui vocabitur Antichristus.

✂ Per hec diabolica dieta seducat vos Lutherus prothopriapista.

174

✂ In principio erat error, et error erat apud Lutherum, et Lutherus erat error, hic erat in principio apud Lutherum, omnia per ipsum destructa sunt, et sine ipso destructum est nichil quod destructum est, In ipso mors erat, et mors erat tenebre hominum, et tenebre in luce tenebrescent, et vita eas non apprehendit, Erat homo missus a diabolo, cui nomen Ioannes Huss, Hic venit ad testificandum, vt testaretur de tenebris, vt omnes errarent per illum, Non erat ille tenebre sed missus erat vt testaretur de tenebris, Erant tenebre ille tenebre vere, que obscuram omnem hominem venientem in suum mundum, In mundo erat, et mundus per ipsum destructus est, et mundus eum non cognouit, In aliena venit, et alieni qui ab omni vento doctrine mouentur, eum receperunt, Quotquot autem receperunt eum dedit eis potestatem fihos diaboli fieri, iis qui credidissent in eum, Sed non tantum ex sanguinibus, et ex voluntate carnis, et ex voluntate viri, sed [23 a] ex diabolo nati sunt, Et error eius heresis facta est, et habitauit cum illis, et vidimus heresim eius heresim quasi a cacodemone spiratam, plenam mendacii et impietatis,

✂ Te Lutherum damnamus, te hereticum confitemur.

✂ Te errorum patrem, omnis terra detestatur.

✂ Tibi omnes angeli, tibi celi et vniuerse potestates

✂ Tibi clerici et laici incessabili voce proclamant,

✂ Totus, totus, totus blasphemus in deum Sabaoth

✂ Pieni sunt celi et terra, horrende miserie tue

✂ Te odiosus tyrannorum gladius

✂ Te hypocritarum detestabilis numerus

✂ Te fornicatorum adulterinus laudat exercitus,

✂ Te per orbem terrarum sancta detestatur ecclesia

✂ Patrem immense immanitatis,

✂ Venenosum tuum dictum, et perniciosum documentum, falsum quoque per te accipiunt spiritum, Tu rex inique secte,

✂ Tu patris Antichristi sempiternus es filius,

✂ Tu ad perdendos homines non horruisti religionis habitum,

✂ Tu destructo veritatis fundamento, aperuisti sequacibus tuis portas inferorum

✂ [23 b] Tu ad Luciferi dexteram sedes in perpetuis penis

175

✂ Tu Lucifer crederis in luctum venturus,

✂ Te ergo quesumus tuis discipulis subueni quos errore falso imbuisti,

✂ Eterna caue cum illis flamma comburi,

✂ Saluum fac populum tuum, quem erroribus decepisti, et valedic hereditati tue,

✂ Et corrige eos et exterge eos vsque ineternum,

✂ Per singulos dies maledicimus te,

✂ Et damnamus nomen tuum in seculum et in seculum seculi,

✂ Dignare Lucifer ipse isto peccato exilire,

✂ Miserere tui Lucifer miserere tui,

✂ Fiat iusticia tua domine super nos quemadmodum sperauimus in te,

✂ In te Lucifer qui sperabit confundetur ineternum,

✂

Antiphona

✂ O periurum virum, Martinum Lutherum, cuius anima voluptatem possidet, unde exultant lubrici letantur heretici, chorus stultorum proclamat, turba demonum inuitat, mane nobiscum ineternum,

✂

Versiculus

✂ Constitue super eum peccatorem
Et diabolus stet a dextris eius,

✂

Ploremus,

✂ Deus qui conspicis, quia heretici omnes humanis suffulti presidiis, nullis scripturis, miraculis [24 a] aut racionibus vincuntur. Concede propicius vt penitenciam agentes, aut cito conuertantur a seductione populi tui, aut pertinaciter obstinati in infernum precipitentur, commeritas penas luituri, per omnia secula seculorum. Amen.

✂ [Herfra til 27 a er ubeskrevet.]

✂ [27 b] Chrysostomus In Matheum homilia lxvij sic scribit, de cecis qui ex animo petebant illuminari, Hinc iam aperte discere potes dilectissime, quia etiam si valde viles, atque etiam abiecti 176 simus: tamen si ardenti animi studio ad deum accedamus per nosipsos, sine mediatore impetrabimus, que petamus Consydera enim quomodo nullus apostolorum affuit istis sed ediuerso quamuis multi eos repellebant, omni tamen impedimento superato, ad Iesum peruenire voluerunt, Ita et si nullam ex vita fiduciam euangelista eis tribuit ardore tamen animati sibiipsis suffecerunt,

✂ Idem homilia Hij

✂ Tu vero diligenter consydera, cum nichil ab apostolis in re mulieris factum fuerit totum ab ipsa perfectum Tantum quippe potest iugis et feruens oratio, mauult enim nostram deus qui rei sumus quam aliorum pro nobis orationem, Nam quamuis maiore illi ad Christum potiebantur libertate, magnam tamen mulier ostendit pacientiam.

✂

[28 a] An opus sit suffragatore

✂ apud deum, videri potest in commentariis diui Ambrosij super epistolas Pauli, vbi super hec verba Pauli primi capitis ad Romanos Dicentes enim se esse sapientes stulti facti sunt, in hunc modum scribit, Sapientes enim se arbitrantur quia raciones phisicas inuestigare putant, scrutantes cursus syderum, et qualitates elementorum dominum autem horum spernentes: ideo stulti facti sunt Cum si hec laudanda sint, quanto magis creator illorum, Solent tamen pudore passi neglecti dei, misera vti excusatione dicentes, per istos posse ire ad deum, sicut per comites peruenitur ad regem, Age nunquid tam demens est aliquis aut salutis sue immemor, vt honorificentiam regis vendicet comiti, cum de hac re, si qui etiam tractare fuerint inuenti, iure vt rei damnentur maiestatis, Et isti se non putant reos qui honorem nominis dei deferunt creature, et relicto domino conseruos adorant, quasi sit aliquid plus quod seruetur deo, Nam et ideo ad regem per tribunos et comites itur: quia homo vtique est rex et nescit quibus debeat rempublicam credere, ad deum autem (quem vtique nichil latet, omnium enim merita nouit) promerendum suffragatore non est opus, sed mente deuota, Vbicunque enim talis locutus fuerit ei respondebit illi, et mutauerunt gloriam incorruptibilis dei in similitudinem imaginis corruptibilis hominis

177

✂

[28 b] Criminis rei habentur qui cum possunt malum et proximi iniuriam prohibere et non prohibent

✂ ??? Erue eos qui ducuntur ad mortem, et qui trahuntur ad interitum liberare ne cesses Si dixeris vires non suppetunt, Qui scrutator est omnium ipse intelligit, et seruatorem anime tue nichil fallit, reddetque homini iuxta opera sua,

✂ ??? Qui viderit fratrem suum necessitatem pacientem, et clauserit viscera sua ab eo, quomodo charitas dei manet in eo

✂ Ideo diuus Augustinus refert peccatum principum crucifigentium Christum in plebem tacite consentientem, et non repugnantem pessimis eorum conatibus, neque fuisset ibi quicquam potestati deferendum, cum illa sit in edificacionem non in destructionem data, v[e]neranda quidem potestas si edificat, abhominanda autem si destruit, Nam et diuus Hieronymus ostendit his verbis rusticitatem nocere, Sancta quippe rusticitas, quantum ecclesiam dei edificat vite merito tantum nocet, si destruentibus eam non resistit Hinc Ambrosius simul et Gregorius, volunt non carere scrupulo societatis occulto, qui manifesto sceleri desinit obuiare

✂ [Blad 29 a ubeskrevet]

✂

[29 b] Sequentia carmina excerpta sunt ex quodam

✂ vetusto codice bibliothece Sorensis, que tametsi non videantur omnibus numeris absoluta sunt tamen (proch dolor) verissima.

✂ Rhoma tacet simonia placet decreta silescunt,
Deposuit claues Petrus et arma tenet,
Sedis apostolice maiestas eris amore,
fallitur et leges dictat in orbe nouas,
Sat noua decreta si dantur noua dona,
Si nichil accipiet iura priora tenet,
Sedes auaricie venalis curia Rhome,
Jura potestatis vertit in arma necis,
Percutit interimit et non venalia vendit,
Ergo domus Petri non erit archa dei,
Sed iam latronum dicetur iure spelunca,
Jn qua mammoneas ambit auarus opes,
Atque tot viciis obnoxia Roma teneris,
Seductrix orbis non bona mater eris,
178 Prebes exemplum multis ad crimen agendum,
Et fit de speculo pessima larua tuo,
Fallis grammaticos nusquam sinis esse peritos,
Fallis pontifices iusticieque duces,
Fallis discipulos fidei legisque magistros,
Regibus et monachis scandala multa facis,
Mundi mater eras nunc incipis esse nouerca,
Namque furens hominum decipis omne genus,
Ambicio regnat non est qui munera spernat,
Mors habet in titulis omnia regna suis.

✂ [Blad 30-32 ubeskrevne]

✂

[33 a] De animabus post separationem a corpore sic loquuntur quidam sancti

✂ Ambrosius in libro de Cain et Abel, capite 2° sic ait Soluitur corpore anima, et post finem vite huius, adhuc tamen futuri iudicij ambiguo suspenditur Idem de bono mortis libro 2° ca: 10. De anima (inquit) sic dicit propheta, Anima mea in manibus tuis semper Semper (inquit) non in tempore, Et tu commenda animam tuam in manus domini: non solum cum recedit e corpore, sed etiam cum est in corpore, est in manibus domini, quia non vides eam vnde veniat aut quo vadat, Et infra eodem: ca: Denique et scriptura habitacula illa (de quibus in Esdra est mentio) animarum promptuaria nuncupauit, que occurrens querele humane (eo quod iusti qui precesserunt videantur vsque ad iudicii diem per plurimum scilicet temporis debita sibi fraudari remuneratione mirabiliter) ait corone esse similem iudicii diem, in quo sicut nouissimorum sic non priorum velocitas Corone enim dies expectatur ab omnibus, vt intra eum diem, et vieti erubescant, et victores palmam adipiscantur victorie

✂ Similem pene sententiam habet idem Ambrosius in libro de fide resurrectionis capite 3°.

✂ Crysostomus homilia in Mattheum .29. postquam locutus est de animabus sanctorum et anima diuitis Sic infert quo ex loco scripture etiam illud aperte p[a]tet, quod post exitum a corpore, in locum quendam certum anime deducuntur vnde redire sponte sua non possunt, sed terribilem illum iudicij diem ibi expectant

✂ [Blad 33 b ubeskrevet]

179

✂

[34 a] De multiplici sensu scripture

✂ Sensus litteralis est ille qui a deo intenditur et per voces in littera contentas significatur Et sic sensus hystoricus non solum est litteralis, verumetiam sensus propheticus et apostolicus per voces in littera contentas significatus

✂ Sensus igitur litteralis docet quid gestum sit, et que fuerit voluntas et intentio per voces signata in littera contentas, vnde ab hoc sensu secundum Augustinum tantum sumitur efficax argumentum

✂ Allegoricus sensus docet ea que ad fidei pertinent synceritatem per quam homo iniciatur ad vitam

✂ Anagogicus sensus docet ea que speranda sunt, per que homo promouetur a terrenis ad desyderium eternorum

✂ Tropologicus sensus docet ea que agenda sunt, per voluntatem charitate formatam, Charitas autem est illa, que omissis terrenis, hominem celestibus facit inherere

✂ Littera gesta docet, quid credas allegoria

✂ Tropologia quid agas, quid speres anagogia

✂ [Blad 34 b ubeskrevet]

✂

[35 a] Quod vulgata editio noui testamenti qua vtimur non sit Hieronymi ex subiectis liquet locis quos Hieronymus ipse in suis commentariis taxat neque verisimile est, quod seipsum criminatur

✂ Primo, epistolam ad Galathas xix locis arguit

✂

	??? Vulgata editio	??? Faber	??? Erasmus
	Continuo non acquieui carni et sa[n]guini.	Non confestim contuli carni et sa[n]guini	Continuo non contuli cum carne et sanguine
	Et contuli cum illis euangelium quod predico in gentibus.	Et obtuli eis euangelium quod predico in gentibus	Et contuli cum illis euangelium quod predico inter gentes.
	Quibus neque ad horam cessimus subiectioni: correctum est.	Quibus ne ad horam quidem cessimus subiectione.	Quibus ne ad 180 tempus quidem cessimus per subiectionem.
	Sed propter subintroductos falsos fratres.	Propter quidem subintroductos falsos fratres.	Propter obiter ingressos falsos fratres.
	[35 b] Michi autem qui videbantur esse aliquid nichil contulerunt	Michi certe qui estimantur nichil contulerunt	Nam michi qui videbantur esse in precio nichil contulerunt
	Quis vos fascinauit non obedire veritati	Quis vobis inuidit, non suaderi veritate.	Quis vos fascinauit vt non crederetis veritati
	Timeo vos ne forte sine causa laborauerim in vobis	Timeo vobis ne aliquo modo frustra laborauerim in vobis	Metuo de vobis ne frustra laborauerim erga vos.
	Quoniam confundor in vobis	Quod indigeo esse in vobis.	Quoniam inopiam patior in vobis
	Euacuati estis a Christo	Soluti estis a Christo.	Christus vobis factus est otiosus
	Persuasio hec non est ex eo qui vocat vos.	Suasio non fuit ex eo qui vocat vos.	Nempe persuasio non ex eo profecta qui vocat vos.
	Modicum fermentum totam massam corrumpit	Modicum fermentum totam massam fermentat	Paulum fermenti totam massam fermentat
	Ergo euacuatum est scandalum crucis.	Ergo sublatum est scandalum crucis	Abolitum est igitur offendiculum crucis.
	[36 a] Tantum ne libertatem detis in occasionem carnis	Solum ne libertatem in occasione detis carni	Tantum ne libertatem in occasione detis carni
	Fornicatio immundicia, impudicitia luxuria	Adulterium, fornicatio, immundicia impudicitia	Adulterium, scortatio, immundicia lasciuia
	Qui autem Christi sunt carnem suam crucifixerunt cum vitiis	Qui autem sunt Christi carnem crucifixerunt cum affectibus	Qui vero sunt Christi carnem crucifixerunt cum affectibus 181
	Non efficiamur inanis glorie cupidi	Non efficiamur inanis glorie cupidi.	Ne efficiamur inanis glorie cupidi
	Vos qui spirituales estis huiusmodi instruite	Vos qui spirituales estis reparate eum qui talis est	Vos qui spirituales estis instaurate huiusmodi
	Nam si quis existimat aliquid esse cum nichil sit ipse se seducit	Si enim existimat quispiam se aliquid esse cum nichil sit seipsum mente decipit	Nam si quis sibi videtur aliquid esse, cum nichil sit, suum ipse fallit animum
	De cetero nemo michi molestus sit	Deinceps nullus michi labores afferat.	De cetero nequis michi labores exhibeat

✂

[36 b] Ex epistola ad Ephesios errores excepti in Vulgata edicione

✂

	Vulgata edicio	Faber	Erasmus
	Sicut elegit nos in ipso ante constitucionem mundi	Vtpote qui elegit nos in eo ante constitucionem mundi	Quemadmodum elegit nos in ipso antequam iacerentur fundamenta mundi
	Secundum propositum voluntatis sue	Secundum beneplacitum voluntatis sue.	Iuxta beneplacitum voluntatis sue
	In charitate qui predestinauit nos	In dilectione qui prediffiniuit nos.	Per charitatem qui predestinauit nos
	In qua gratificauit nos in dilecto filio suo	In qua impleuit nos gracia in dilecto.	Qua charos reddidit nos per dilectum
	Vt notum faceret nobis sacramentum voluntatis sue.	Cum nobis patefecit archanum voluntatis sue.	Patefacto nobis archano voluntatis sue.
	Instaurate omnia in Christo	Adomnia summatim in Christo colligenda	Vt summatim instauraret omnia per Christum.
	Qui ante sperauimus in Christo	Qui priores sperauimus in Christo	Qui priores sperauimus in Christo. 182
	Qui est pignus hereditatis nostre	Qui est arrabo hereditatis nostre	Qui est arrabo hereditatis nostre
	[37 a] In redemptionem acquisitionis in laudem glorie eius, correctum	In redemptionem acquisitionis ad laudem glorie ipsius	In redemptionem acquisite possessionis in laudem glorie ipsius
	Facientes voluntatem carnis et desyderiorum	Facientes voluntates carnis et cogitationum	Facientes que carni ac menti libebant
	Deus autem qui diues est in misericordia	Sed deus qui diues est in misericordia	Sed deus qui diues est in misericordia
	In vno corpore deo per crucem interficiens inimicitias in semetipso	In vno corpore per crucem inimicitias interficiens in seipso	In vno corpore deo per crucem perempta inimicitia per eam
	Propter quod peto ne deficiatis	Quapropter peto vt non succumbatis	Quapropter postulo ne deficiatis
	Huius rei gracia flecto genua mea ad patrem domini nostri Jesu Christi	Huius rei gracia flecto genua mea ad patrem domini nostri Jesu Christi	Huius rei gracia flecto genua mea ad patrem domini nostri Jesu Christi.
	Qui desperantes semetipsos tradiderunt impudicitie	Que nil pertese seipsas tradiderunt impudicitie	Vt dolere desierint semetipsos dederunt lasciuie.
	Induite nouum hominem qui secundum deum creatus est.	Induaminj nouum hominem qui secundum deum creatus est	Et induere nouum hominem qui iuxta deum conditus est
	[37 b] Sed si quis bonus ad edificationem fidei.	Sed si quis bonus est ad edificationis vtilitatem	Sed si quis est bonus ad edificationem
	Estote inuicem benigni, misericordes donantes inuicem.	Estote autem inuicem dulces misericordes condonantes vobis inuicem	Sitis autem inuicem alius in alium comes misericordes largientes vobis inuicem 183
	Sed magis graciarum actio	Sed potius gratiosus sermo.	Sed magis graciarum actio.
	Propter hoc enim venit ira dei in filios diffidentie	Nam propter hec venit ira dei in filios dissuadentie.	Propter hec enim venire solet ira dei in filios inobedientes
	Et exurge a mortuis et illuminabit te Christus.	Et resurge ex mortuis et illuminabit te Christus.	Et surge a mortuis et illucescet tibi Christus
	Mulieres viris suis subdite sint	Vxores propriis viris subiecte estote	Vxores propriis viris subdite sitis
	Sed educate illos in disciplina et correctione dominj	Sed educate illos in disciplina et admonicione dominj	Sed educetis eos per erudicionem et correptionem dominj.
	Confortamini in domino et in potentia virtutis eius	Inualescite in domino et in potentia fortitudinis eius.	Sitis fortes per dominum perque potentiam roboris illius
	[38 a] Propterea accipite armaturam dei.	Quapropter assumite omnem armaturam dei.	Quapropter assumite vniuersam armaturam dei.

✂

Loci epistole ad Titum a beato Hieronymo taxati.

✂

	Vulgata editio	Faber	Erasmus
	Tito dilecto filio secundum communem fidem.	Tito peculiari filio per communem fidem.	Tito germano filio iuxta communem fidem.
	Sed hospitalem benignum, prudentem sobrium	Sed hospitalem bonorum amatorem modestum	Sed hospitalem bonarum rerum studiosum sobrium
	Multi etiam inobedientes vaniloqui et seductores.	Nam sunt plerique etiam non subditi, vaniloqui et mentium seductores.	Sunt enim multi intractabiles et vaniloqui et mentium seductores.
	Senes vt sobrij sint, pudici, prudentes.	Quod senes vigiles sint, casti, modesti.	Senes vt sobrij sint graues modesti. 184
	Anus similiter in habitu sancto	Anus identidem sint in statu sacre decentes.	Anus itidem vt in habitu sint qui religionem deceat.
	Seruos dominis suis subditos esse	Serui propriis dominis in omnibus subditi sint	Seruos hortare vt suis dominis pareant in omnibus illis placeant.
	[38 b] Et mundaret sibi populum acceptabilem.	Et emundaret sibi populum peculiarem	Et purificaret sibiipsi populum peculiarem.
	Hec loquere et exhortare et argue cum omni imperio	Hec loquere et exhortare et redargue omni cum imperio	Hec loquere et hortare et argue cum omni precipiendi studio
	Nemo te contemnat.	Nemo te contemnat.	Nemo te despiciat
	Admone illos principibus et potestatibus subditos esse	Admone illos magistratibus et potestatibus subditos esse	Admoneto illos vt principatibus ac potestatibus subditi sint,
	Hereticum hominem post vnam et 2am correptionem deuita	Hereticum hominem post unam et 2am admonicionem deuita	Sectarum auctorem hominem post vnam et alteram admonicionem fuge

✂

Loci epistole ad Philemonem a diuo Hiero taxati

✂

	Philemoni dilecto adiutori nostro	Philemoni dilecto et cooperatori nostro.	Philemoni dilecto et college nostro.
	Vt communicacio fidei tue euidens fiat	Vt fidei tue communicacio efficax sit	Vt communicacio fidei tue efficax fiat.
	Ita frater ego te fruar in domino.	Etiam frater ego te potiar in domino.	Etiam frater ego te fruar in domino

✂ [39 a] Hec omnia in commentariis, sacer Hieronymus aut carpit aut dirigit: nunc latinum interpretem nunc Vulgatam taxans interpretacionem. Quod eo diligentius ostendimus quo publicus 185 error ratione traductionum quibus passim vtimur inductus ab hominum mentibus falso iam vulgari more persuasis, funditus auelleretur, neque vllas vlterius haberet falsa persuasio latebras Et quamuis propositum nostrum fuerit hoc ostendere de vsitata traductione epistolarum beatissimi Pauli, quod et fecimus, dolentes tamen quod ita esset, et non potius traductionem Hieronymi haberemus: qui volet etiam eosdem commentarios Sancti doctoris ecclesie Hieronymi diligenter aduertere super hunc passum Et emundaret sibi populum acceptabilem ca: 2° epistole ad Titum (alios passus aliorum commentariorum eius in alios sanctè scripture libros: quorum esset testis multiplex, et copia diues, breuitatis rationem habens relinquo) plane intelliget ex eodem non modo epistolarum Pauli sed nec euangeliorum traductionem qua nunc vtuntur ecclesie, esse Hieronymianam, Vnde magis dolendum est: tantos ac tam claros beatissimi viri et sanctissimi doctoris ecclesie labores, quos ipse ad publicam omnium, et piorum et studiosorum vtilitatem insumpserat periisse, si omnino et nobis et posteris [39 b] periere, Quod si ita sit, et quempiam de posteris Christus dominus lux vera, et sola vera et indeficiens illuminet ad ea restituenda, que nobis periere, olim restituta: non inuidia non maleuolentia, aliqua jnsectandus erit, Sed in eo (quisquis is demum fuerit) gracia Christi honoranda. Quem solum omnis honor decet omnis gloria et graciarum actio, in omnia, et super omnia, seculorum secula Amen

✂

Excerpta ex commentariis beati Hieronymj quibus manifeste conuincitur Vulgatam editionem epistolarum Pauli qua nunc ecclesia vtitur non esse ipsius Hieronymj

✂ In primo enim commentariorum epistole Pauli ad Galathas libro, vbi in epistola .ca. 2. secundum Vulgatam editionem legitur Et contuli cum illis euangelium quod predico in gentibus. Sic inquit sacer Hieronymus Quod supra latinus interpres acquieui dixerat in eo loco vbi scriptum est, continuo non acquieui carnj et sanguini in presenti loco contuli magisquam acquieui interpretatus est.

186

✂ Et in primo commentariorum epistole ad Ephesios vbi in epistola ca. 1. legitur Qui est pignus hereditatis nostre [40 a] in redemptionem acquisitionis, Pignus (inquit diuus Hiero:) latinus interpres pro arrabone posuit, non idipsum autem arrabo quod pignus sonat Ecce igitur quomodo latinum citat interpretem, non vt de se sed de alio loquens

✂ Et quamquam citare latinum interpretem solet nunquam quin ipsum reprehendat, et edicionem qua passim vtimur, quibusdam tamen in locis id facere cognoscitur apertius, Vt in 2° commentariorum eiusdem epistole ad Galathas vbi capite [quinto] legimus Euacuati estis a Christo qui in lege iustificaminj, a gracia excidistis, Hic enim (ait sacer Hieronymus) non vt in latino, male interpretatum est, euacuati estis a Christo. Sed a Christi opere cessastis, magis intelligitur Et in 3° commentariorum eiusdem epistole vbi paulo post eodem capite quinto, ita in vulgata editione legimus, Modicum fermentum totam massam corrumpit, Ait idem Hieronymus male in nostris codicibus habetur Modicum fermentum totam massam corrumpit, et sensum potius interpres suum, quam verba apostoli transtulit, Et in epistola ad Titum vbi capite primo legimus Sed hospitalem benignum prudentem sobrium Ait rursum Hieronymus, latinus interpres verbi ambiguitate deceptus, pro pudico prudentem transtulit Ecce quomodo et interpretem et edicionem, aperte sugillat et arguit Quis igitur hanc dixerit, nisi mentis rationisque inops [40 b] Hieronymi esse tralationem? numquid se ipse reprehendit et se aliter et inepte quidem, cum probe in greco habeatur traduxisse dicit? Verum siquis accurate aspicere velit comperiet eum in tribus commentariorum libris, epistole ad Galathas latinum interpretem et nostram vulgatam edicionem, notatam vndevigesies, si etiam non plures, In primo commentariorum ad Ephesios Duodecies, In 2° quinquies, In 3° octies, In commentariis epistole ad Titum et Philemonem, frequenter Quare satisfactum puto sufficienter suspicionj eorum, qua nos damnassent quasi ausos ad translationem Hieronymj, nostram ex greco nouam adiecisse intelligentiam, et non solum adiecisse, sed et frequenter in examinationibus taxasse tanquam parum iuste interpretatam

✂ [Blad 41-42 ubeskrevne]

187

✂ Gracia enim estis saluati per fidem et hoc non ex vobis Dei enim donum est non ex operibus vt ne quis glorietur Ipsius enim sumus factura: creati in Christo Jesu in operibus bonis, que preparauit deus vt in illis ambulemus.

✂ Credidit Abraham deo et reputatum est illi ad iusticiam Ei autem qui operatur merces non imputatur secundum graciam sed secundum debitum, Ei vero qui non operatur Credenti autem in eum qui iustificat impium reputatur fides eius ad iusticiam secundum propositum gracie dei

✂ Cognoscite ergo quia qui ex fide sunt hij sunt filij Abrahe, prouidens autem scriptura, quia ex fide iustificat gentes deus prenuntiauit Abrahe, quia benedicentur in te omnes gentes Igitur qui ex fide sunt benedicentur cum fideli Abraham Quicunque enim ex operibus legis sunt sub maledicto sunt. Et infra. Quoniam autem in lege nemo iustificatur apud deum manifestum est quia iustus ex fide viuit

✂ [43 b] Nos enim Spiritu ex fide spem iusticie expectamus nam in Christo Jesu neque circumcisio quicquam valet neque preputium sed fides per dilectionem operans

✂ Non solum autem hoc Sed et Rebecca ex vno conceperat Isaac patre nostro: nondum enim natis pueris, cum neque boni quicpiam fecissent neque mali, vt secundum electionem propositum dei maneret, Non ex operibus sed ex vocante dictum est Maior seruiet minori Sicut scriptum est Iacob dilexi, Esau autem odio habui,

✂ Quid igitur dicemus? Quod gentes que non sectabantur iusticiam, apprehenderunt iusticiam, iusticiam autem eam que est ex fide Contra Israhel qui sectabatur legem iusticie ad legem iusticie non peruenit, propter quid? Quia non ex fide, sed tanquam ex operibus legis

✂ Quomodo inuocabunt in quem non crediderunt

✂ Nam ignorantes dei iusticiam, et propriam iusticiam querentes constituere, iusticie dei non fuerunt subditi nam perfectio legis Christus ad iustificationem omni credenti

✂ Ceterum que ex fide est iusticia, ea sic loquitur Ne dixeris in corde tuo quis ascendet in celum: illic multa vide

188

✂ ??? Hoc est opus dei vt credatis in eum quem misit ille

✂ [44 a] Commendat dominus centurionis fidem dicens, Ne in Israel quidem tantam fidem inuenj

✂ Ad Magdalenam dixit Fides tua te saluam fecit vade cum pace

✂ Dixit ad discipulos timentes obortam in mari tempestatem cum iam cessaset, Vbi est fides vestra?

✂ Ad mulierem que passa fuerat sanguinis profluuium Confide filia fides tua te seruauit vade cum pace

✂ Ad patrem defuncte puelle, Noli timere crede tantum et salua erit,

✂ Dicunt apostoli domino Adauge nobis fidem, Dixit autem dominus si habueritis fidem sicut granum sinapis, dixissetis huic arbori sycamino, eradicare et transplantare in mare et obedisset vobis.

✂ Ad decimum leprosum mundatum dixit dominus, Surge vade fides tua te seruauit,

✂ dicit Iesus Verum tamen filius hominis cum venerit an reperturus est fidem in terra,

✂ Dixit ceco, Quid tibi vis faciam At ille dixit domine vt visum recipiam Et Iesus dixit ei Recipito visum, fides tua te Saluum reddidit, et confestim visum recepit,

✂ [44 b] Arbitramur hominem iustificari per fidem, absque operibus legis,

✂ Vbi igitur gloriatio, Exclusa est, per quam legem, Operum, Non, imo per legem fidei,

✂ Iustificati igitur ex fide pacem habemus erga deum per dominum nostrum Iesum Christum, per quem et contigit nobis ut fide perduceremur in graciam hanc,

✂ [Resten af Siden tom, herefter udskaaret et Blad, Blad 45 ubeskrevet]

✂

[46 a] Fidei virtus ex veteri testamento

✂ Credidit Abraham deo et reputatum est illi ad iusticiam

✂ Timuitque populus dominum, et crediderunt domino et Mosi seruo eius

✂ Exaudiuit eos dominus eo quod credidissent in eum,

✂ Quos cum domino credidisses tradidit in manu tua

189

✂ Oculi enim domini comtemplentur vniuersam terram et prebent fortitudinem his qui corde perfecto credunt in eum

✂ Credite in domino deo vestro et securi eritis,

✂ Credite prophetis eius et cuncta euenient prospera

✂ Crede deo et recuperabit te

✂ Qui timetis dominum credite et non euacuabitur merces vestra

✂ [Resten af Blad 46 ubeskrevet]

✂

[47 a] De astrologis qui se matematicos vocant
Vnde dicitur Esaie xlvij: Defecis ti in multitudine consiliorum tuorum: stent et saluent te augures celi, qui contemplabantur sydera et supputabant menses, vt ex eis annuntiarent ventura tibi, Ecce facti sunt quasi stipula ignis combussit eos, non liberabunt animas suas de manu fiamme, etc

✂ In hoc locum sic dicit Hieronymus Isti igitur qui supputant menses annosque dinumerant et horarum momenta librantes futurorum scientiam pollicentur Dicant tibi quid dominus super te cogitauerit illisque tacentibus quid venturum sit propheta respondit, ecce facti sunt quasi stipula, ignis deuorauit eos, vt qui salutem aliis promittebant sua ignorabant supplicia

✂

Vnde idem Hiero: In illud Hieremie x Hec dicit dominus Juxta vias gentium nolite discere, et a signis celi nolite metuere que gentes timent quia leges populorum vane sunt

✂ Sic inquit Proprie aduersus eos loquitur qui venerantur celestia, et que in signa sunt posita annorum, temporum, mensium et dierum, ab his estimant regi humanum genus et ex causis celestium terrena moderari, Quodque ait leges sine legittima populorum vane sunt, omnem humanam sapientiam futilem esse demonstrat et nullam habere in se vtilitatem,

190

✂ Hinc Ambrosius super 2° capite ad Colossenses ait, Quod quidem omnem incredulum latet in Cristo omnem esse sapientiam et scientiam, quia non legunt in euangeliis astrologiam, Non in apostolo geometrica, non in propheta arithmeticam, nec musicam, que idcirco despecta sunt a nostris, quia ad salutem non pertinent, sed magis mittunt in errorem, et auocant a deo, vt dum his student raciocinacionum disputationibus curam anime sue non habeant, Que enim tam vera sapientia est, nisi cognouisse quid prosit et despexisse quod obsit

✂

[47 b] Quid sentiendum de astrologia diuinatoria que et matematica dieta est

✂ Nulla fuit vnquam nocentior pestis que plures orbi calamitates inuexit, quam ipsa astrologia diuinatoria, que libenter cupit videri scientia, si tamen possit geminam exuere stulticiam etiam si per eam ad furorem vsque insanant et stulti adolescentes et deliri senes Duplex est enim astrologorum error alter quod multa celo subiiciunt que inde non pendeant, alter quod que etiam efficit celum, inde tamen ab eis vt putant preuideri non possunt. Vnde celi dominator apud Job .ca. 38 Numquid nosti ordinem celi et pones racionem eius in terra? Et infra Quis enarrabit celorum rationem? Atque ideo loquitur spiritussanctus per Hieremiam prophetam ca. 10. dicens Iuxta vias gentium nolite discere et a signis celi noli metuere que gentes timent quia leges populorum vane sunt. Vnde Augustinus in libris confessionum de astrologis loquens quos Christiana (inquit) et vera pietas expellit et damnat ac iccirco Basilius occupatissimam dixit esse vanitatem Ambrosius inutilem et impossibilem. Theodoretus a philosophis etiam confutatam. Chrysostomus vanam falsam ridiculam. Vnde Seuerianus in libro de septem artibus postquam de vera dixit astronomia Tum ea (inquit) que attinent ad preuidenda [48 a] futura ita debere nesciri vt nec scripta esse videantur sunt enim fidei nostre sine dubitatione contraria Hec ille ad verbum. Hinc astrologus decreto Gregorii iunioris anathema pronuntiatur Et in concilio Toletano Si ipse presbyter aut diaconus fuerit in monasterium relegatur sceleris ibi penas perpetua detencione daturus Impium est ??? itaque ne dicam stultum astrologorum prestigiis et imposturis 191 hominibus terrorem ac propemodum desperationem quandam immittere: Quin et impiissimum fuit illum anathemate ferire, qui optimo zelo succensus nuper prestigiosam schedulam nescio que portenta minitantem abstulit ne plures quam par esset dementaret, cum non possit aut debeatur ferri excommunicationis sentencia nisi contra eum qui capitale crimen admisit aut ter monitum, vt interini taceam sentenciam esse nullam que sit lata a non suo iudice Sed neque potuit hec impostura esse bonus dolus inducendi homines ad penitenciam, cum expediat eos magis induci amore bonorum quam timore malorum, nam si de excommunicatione questio est ille magis fuerit excommunicandus qui affixit aut affigi iussit quam qui subtraxit Cum Augustinus super psalmis primo et sexagesimo predicans ad populum mathematicum produxit penitentem qui professioni [48 b] renuntiauerat non aliter quam si aut iudeus aut ethnicus aliquis regenerationis lauachrum accepisset, Idem quam pulchre (interpretans Joannem) insanie nostre nos admonet qui ad astrologos liberi intramus vt exeamus serui, et mendatiis emptis libertatem illis nostram erogamus, In libro vero de natura demonum ait expresse neminj licere post Christum genituram alicuius de celo interpretari. Hieronymus ex opprobriis Egypti hoc est reliquiis idololatrie esse ait, requirere stellarum cursus, et futurorum ex eis euenta rimari, Quod si hec non sufficiant, audiamus etiam quid leges ciuiles de astrologis sentiant, Nam quid illi de his impostoribus putauerint, nemo nescit qui legales Iustiniani codices legerit, in quibus ars mathematicorum (sic enim se vocabant astrologi) vt abhominabilis interdicitur, mandante imperatore, ne quis mathematicum consulat, Sed omnibus sileat perpetuo curiositas iudicandi Si quis autem mathematicum consuluerit capitis ei (quod est summum supplicium) pena denuntiatur quod profecto non statuisset sapientissimus imperator tot et sapientum usus et legibus et iudicio nisi non solum vite inutilem: sed perniciosam hominibus istam professionem experientia demonstrasset Ipse felicissimus lustinianus ita hoc hominum genus horrebat, vt si quis in eius comitatu deprehenderetur mathematicus summis ad eculeum vsque tormentis t emeritatis sue lueret penas

✂ [Blad 49 ubeskrevet]

192

✂

[50 a] Quod opera aliquid valeant (contra illos qui totum fidei et illi soli tribuunt) subscriptis auctoritatibus probatur

✂ Qui redditurus est vnicuique iuxta facta sua his quidem qui perseuerantes in benefaciendo gloriam honorem et immortalitatem querunt, vitam eternam, iis vero qui sunt contentiosi et qui veritati quidem non obtemperant, sed obtemperant iniusticie, ventura est indignatio et ira et afflictio et anxietas aduersus omnem animam hominis operantis malum

✂ Non enim qui audiunt legem iusti sunt apud deum, sed qui legem factis exprimunt iusti habebuntur.

✂ Nam circumcisio quidem prodest si legem seruaueris Quod si transgressor legis fueris Circumcisio tua in preputium versa est.

✂ Cornelius centurio vt habetur in actis vidit angelum introeuntem ad se et dicentem sibi Orationes tue et eleemosyne tue ascenderunt in memoriam coram deo. Hic ergo vocari meruit operibus Si quidem orationes et eleemosyne opera sunt

✂ Omnes enim nos manifestari oportet ante tribunal Christi vt referat vnusquisque propria corporis prout gessit siue bonum siue malum,

✂ [50 b] Sed in omnibus exhibeamus nosmetipsos sicut dei ministros vt non vituperetur ministerium nostrum in multa paciencia in tribulationibus in necessitatibus in angustiis, in plagis in carceribus in sedicionibus in laboribus in vigiliis in ieiuniis, in castitate etc.

✂ Gloria vero et pax et honor omni operanti bonum Iudeo primum et Greco

✂ Non enim iniustus est deus vt obliuiscatur operis vestri et laboris ex charitate suscepti, quam exhibuistis erga nomen illius qui ministrastis sanctis et ministratis

✂ [Nederste Halvdel af Siden og Blad 51-53 a ubeskrevne]

193

✂

[53 b] Subiectis locis enumerat Paulus peccata que a vita excludunt eterna

✂ Repleti omni iniusticia Scortacione Versutia auaritia malicia pieni inuidia, cede, contencione, dolo, malis prediti moribus, susurrones obtrectatores. Dei osores contumeliosi, elati, gloriosi, excogitatores malorum, parentibus immo[ri]geri, expertes intelligentie pactorum haudquaquam tenaces, alieni a charitatis affectu Inscii federis immisericordes Qui cum dei iusticiam nouerint, nempe quod hij qui talia faciunt digni sunt morte, non solum ea faciunt verum etiam assentiuntur ijs qui faciunt

✂ Ne erretis neque scortatores neque cultores simulachrorum neque adulteri neque molles neque qui concubunt masculis, neque fures, neque auari, neque ebriosi, neque maledici, neque rapaces, regni dei hereditatem accipient

✂ Nunc autem scripsi vobis non commisceri Si is qui frater nominatur inter vos est fornicator aut auarus aut idolis seruiens aut maledicus, aut ebriosus aut rapax cum huiusmodi nec cibum sumere licet

✂ [54 a] Manifesta sunt autem opera carnis que sunt fornicatio: immundicia: impudicitia: luxuria: idolorum seruitus: veneficia: inimicitie contentiones emulationes: ire: rixe: dissensiones: secte: inuidie homicidia ebrietates comessationes et his similia: que predico vobis sicut predixi: quoniam qui talia agunt: regnum dei non consequentur

✂ Hoc enim scitote intelligentes, quod omnis fornicator aut immundus aut auarus quod est idolorum seruitus non habet hereditatem in regno Christi et dei

✂ Mortificate ergo membra vestra terrestria. Stuprum immundiciam molliciem: concupiscenciam malam et auariciam que est simulachrorum cultus, ob que venire solet ira dei in filios intractabiles, et infra

✂ Nunc autem deponite et vos omnia iram indignacionem maliciam maledicentiam turpiloquentiam ab ore vestro ne mentiamini alius aduersus alium

194

✂ Scimus autem quod bona sit lex si quis ea legittime vtatur, sciens illud, quoniam iusto non est lex posita. Sed iniustis et inobsequentibus impiis et [54 b] peccatoribus, irreuerentibus et prophanis, patricidis et matricidis, homicidis, scortatoribus, masculorum concubitoribus, plagiariis, mendacibus, periuris, et si quid aliud est, quod sane doctrine aduersatur secundum euangelium glorie beati dei

✂ [Resten af Siden og Blad 55-56 a ubeskrevne]

✂ [56 b]

✂

195

✂ [57 a]

✂

✂ [Resten af Blad 57 ubeskrevet]

✂ [58 a]

✂

196

✂ Versiculus ??? Peccauimus cum patribus nostris Responsorium: Iniuste egimus iniquitatem fecimus Oratio

✂ Domine deus omnipotens iuste et misericors, qui per filium tuum dominum nostrum Iesum Christum pacem cum hominibus firmasti, quique colla superborum propria virtute semper humiliasti, Respice quesumus oculis misericordie tue tribulaciones ecclesie tue sancte, et super nos famulos tuos cunctosque fideles, qui peccatis nostris iram tuam meruimus, et presta in nobis gratiam tuam, vt aduersa queque forti animo sustinentes, liberati mox ab iis malis omnibus, in tua iugiter pace et laude letemur per eundem Christum dominum nostrum

✂ [59 a]

✂

197

✂

✂ [59 b næsten tomt, nederst:]

✂ Paule serue dej memento mei peccatoris
Christiani tui famulicij tui mancipij

✂ [60 a tomt]

[60 b] O stercke Gud ij himmelin boor
thu pleier een herre wære
oc sidher offuer alle engle koor
wore synder wille thu nw bære,
mijne øijen løffter ieg till teg,
saa saare mwnne meg lange
om thu wilt naadelige ansee meg,
for ieg haffuer synderne mange.

✂ Corde natus ex parentis
ante mundi exordium
alpha et o cognominacionis
ipse fons et clausula
omnium que sunt fuere
queque post futura sunt
seculorum seculis.

✂ O beatus partus ille
virgo cum puerpera
edidit nostram salutem
feta sancto spiritu
et puer redemptor orbis,
os sacratum protulit
seculorum seculis

✂ 198 Psallat altitudo celi
psallant omnes angeli
quidquid est virtutis vsquam
psallat in laudem dei,
nulla linguarum silescat,
vox et omnis consonet
seculorum seculis.

✂ Te senes et te iuuentus
paruulorum te chorus
turba matrum virginumque
simplices puellule
voce concordes pudicis
perstrepent consentibus
[seculorum seculis.]

✂ Ecce quam vates vetu[stis
concinebant] seculis
quam prophetarum tideles
[pagine spoponderant]
emicat prom[issus olim,
cuncta collaudent] deum
se[culorum seculis].

✂ [61 a] Tibi Christe sit cum patre
agyoque spiritu
hijmni melos laus perhennis
graciarum actio
honor virtus victoria
regnum eternaliter
seculorum seculis.

✂ [Resten af Blad 61 og Blad 62 a ubeskrevet]

199

✂

Danorum Regum heroumque Historie a Saxone Grammatico conscripte. Parisiis (Jodocus Badius Ascensius) 1514

✂ Paa Titelbladet mellem Titlen og Kongebilledet, til dels udraderet:

✂ [?Possessor libri] paulus HELYE

✂

✂ Paa sidste Side under Kolofonen:

✂ P HELYE med en Signatur foran

✂ derefter:

✂ Anno dominj mdxv dominica proxima ante festum assumpcionis virginis Marie Celebrate sunt nuptie Serenissimj ac Jnuictissimj Danorum regis Christiernj Secundi et Spetiosissim nat Philippi regis Hyspanie nobilissimj atque Burgidionum ducis Ysabelle neptisque imperatoris Maximilianj victoriosissimj

✂ Quo anno in die Visitacionis oppetiit mortem pre - stantissimus Magister noster Martinus Petri quondam prior Assensis Cuius anima in Christi pace requiescat.

204

✂

Prima pars operum Sancti Ambrosii episcopi Mediolanensis. Basilee. 1516. Fol.

✂ Paa Bindets Forsìde:

✂ prima pars operum beati Ambrosij

✂ Fol. 3 D (Offic. I, 5)

✂ Si enim taceas, dicetur. Ille conuitiatus est huic : contempsiti ste. Si referas contumeliam, dicetur : Ambo conuitiati sunt.

✂ Qui tacet vincit conuiciatorem

✂ Fol. 5 A (Offic. I, 11)

✂

(Til Fortællingen om den rige Yngling, Matth. 19)

✂ Vide hic quomodo decalogi preceptis aliquid deest que et media vocat diuus Ambrosius.

✂ Fol. 7 C (Offic. I, 18)

✂

(Om to unge Mænd, som Ambrosius har undladt at forfremme paa Grund af deres Mangel paa Høviskhed)

✂ Ecce quantum diuus Ambrosius vltus sit lasciuiores gestus in incessu duorum clericorum, imo alter non fuit receptus ad clericatum ob eam causam

✂ Fol. 11 B (Offic. I, 27).

✂

(Om Tapperhed og Fædrelandsforsvar)

✂ Quale bellum videtur iustum

✂ Fol. 29 C (Offic. II, 28).

✂ Aurum ecclesia habet : non ut seruet sed ut eroget : ut subueniat in necessitatibus

✂ Hic vide quare ecclesia aurum habet.

✂ Fol. 108 E (De Cain et Abel I, 7).

✂ Ne dicas in corde tuo : virtus mea et potentia mea fecit mihi virtutem hanc magnam : sed in mente tua habebis dominum deum tuum : quoniam ipse dat vires vt facias virtutes.

✂ Nemo glorietur de sua virtute sed quisque potius sese agnoscat.

205

✂ Fol. 112 B (De Cain et Abel II, 2).

✂ Soluitur corpore anima et post finem vite huius : adhuc tamen futuri iudicij ambiguo suspenditur

✂ (Understreget og skrevet op i øverste Bladrand).

✂ Fol. 172 D (De Iacob et vita beata II, 2).

✂ Ex fide iustificatio non ex operibus

✂ Et fortasse illud est : quod non operibus iustificamur, sed fide :

✂ Fol. 236 D (De sacramentis IV, 5).

✂ Vis scire quibus verbis celestibus consecratur [Corpus dominicum et sanguis]. Accipe que sunt verba. Dicit sacerdos : Fac nobis (inquit) hanc oblationem ascriptam, rationabilem, acceptabilem : Quid est figura corporis et sanguinis domini nostri Jesu Christi. Qui pridie quam pateretur (derefter Nadverens Indstiftelsesord i lidt udvidet Form).

✂ Quibus verbis videtur eucharistiam consecrasse diuus Ambrosius

✂ Fol. 239 C (De sacramentis VI, 5).

✂ Prima ergo oratio laudem debet habere dei : Secunda supplicationem: Tertia postulationem: Quarta gratiarum actionem.

✂ Qualis debet esse deuoti oratoris deprecatio.

206

✂

Secunda pars operum Sancti Ambrosii episcopi Mediolanensis. Basileæ. 1516. Fol.

✂ Paa Bindets Forside:

✂ [Secund]a pars operum beati Ambrosij.

✂ Øverst paa Titelsiden:

✂ Liber fratris Pauli Helie carmelite quem emit duobus aureis anno domini 1523

✂ Fol. 113 E (In euang. Luce V, 7).

✂ Prophetauit quidem lex in Exodo, baptismatis gratiam per nubem et mare : spiritalem in agno prenunciauit escam : fontem perennem designauit in petra : remissionem peccatorum in Leuitico reuelauit : regnum celorum annunciauit in psalmis: terram repromissionis in Jesu Naue manifestissime declarauit

✂ Understreget og i Randen skrevet:

✂ Figura baptismj et remissionis peccatorum

✂ Fol. 160 D (Expositío ep. ad Rom. I).

✂ Postquam autem credidit : ex Saulo Paulum se dicit : hoc est : immutatum. Et quia Saulus... inquietudo seu tentatiointerpretatur : hic cum ad fidem Christi accessit, Paulum se dicit, idest quasi ex tentatore factum quietum humilemque vel paruulum :

✂ Paulus sonat grecis quietum, latinis pusillum Saul etiam sonat postulatum

✂ Ibidem.

✂ Dauid dicit : Quia dominus ipse est : quod hereses negant. Marcioni enim videtur odio legis, 207Christum et corpus ei negare : Jesum profiteri : Judeis autem et Fotino propter çelum legis, Jesum negare quod deus sit.

✂ Martion Fotinus differunt

✂ Fol. 161 D (Expositio ep. ad Rom. II).

✂ et non locus orationem commendat, sed deuotus animus.

✂ Understreget, og i Randen: Locus non commendat oracionem

✂ Fol. 161 F (Expositio ep. ad Rom. II).

✂ quia deus consulens infirmitati humane : sola fide addita legi naturali, hominum genus saluari decreuit

✂ Understreget, og i Randen: Sola fide voluit deus hominum genus saluare

✂ Fol. 171 E (Expositio ep. ad Rom. XIII).

✂ Postquam autem a concordia animis dissidentibus et hereticis perturbantibus torqueri questiones ceperunt : multa immutata sunt ad sensum humanum : vt hoc contineretur in litteris quid homini videretur. Vnde et ipsi greci diuersos codices habent.

✂ Indicat hoc loco beatus Ambrosius etiam grecorum codices fuisse viciatos

✂ Fol. 253 C (Expositio ep. ad Coloss. II, 16).

✂ Quia non legunt in euangelijs astrologiam : non in apostolo geometrica, non in propheta arithmeticam, nec musicam : quæ idcirco despecta sunt a nostris : quia ad salutem non pertinent : sed magis mittunt in errorem, et auocant a deo.

✂ Manifesta in mathematicos criminationis nota

208

✂

Jacobi Fabri Stapulensis Commentaria in epistolas S. Pauli. Parisiis. 1512. Fol.

✂ Øverst paa Titelsiden:

✂ Liber [fratris Pauli] Helie - - -

✂ Fol. I har P.H. i Bladranden over, omkrìng og under den trykte Tekst afskrevet Erasmus' latinske Oversættelse af Romerbrevets første Kapìtel.

✂ Fol. 71 b (Præfatio I, 1).

✂ Verum id prius attendamus, quod cum dicit Paulus, non enim auditores legis iusti sunt apud deum, sed factores legis iustificabuntur : non intelligendum quemquam ex operibus iustificari posse neque enim dicit Paulus factores legis iustificantur, sed iustificabuntur non enim opera iustificant quemquam : sed opera si bona sunt, preparant ad dei iustificationem suscipiendam

✂ Operibus nemo iusti[fic]atur sed opera ad [iu]stificationem preparent hic sentit auctor... Lutherum qui... iustificatum primum... facere.

✂ Fol. 72 b (In ep. ad Rom. I).

✂ si in litera circuncisionis et non in Spiritu ambulant.

✂ [Quid] spiritus et quid [litera]...

✂ Fol. 84 a (In ep. ad Rom. VII, 5).

✂ Cum enim essemus in carne : affectus peccatorum qui per legem erant, operabantur in membris nostris, vt fructificarent morti.

✂ Sacer Ambros... Ille dicitur esse in carne qui aliqui[d] sequitur quod lege prohi[betur] Igitur in carne esse multipharie intelligitur, nam omnis incredulus in car[ne est] id est carnalis, et chri[stianus] sub lege viuens in carne est. et qui de hominibus aliquid spe[rat] in carne est et qui male intelligit Christum in carne est et [si] quis Christianus [lux]uriosam habet vitam in carne est.

209

✂ Fol. 95 b (In ep. ad Rom. XI).

✂ Et vtinam Hieronymus... nunquam consuluisset Iudeos, qui nituntur fidei abrogationem inducere, authoritatem imminuere, et spiritum extinguere.

✂ Hieronymus Iudeos [con]sulens forte magis [de]ceptus quam adiutus est [quia] illis magis cura ob[scu]randj euangelij quam illus[tra]ndi fuit semper

✂ Fol. 118 b (In ep. I ad Cor. VIII).

✂ Dicimus apud Paulum qui gratiæ dei tribuit omnia : ferme prophanum esse loqui de merito operum, maxime erga deum.

✂ [N]ota in eos qui [super]sticiose aliquid [boni]s operibus tribuunt

✂ Ibid.

✂ de merito autem operum : humanum est aut etiam secundum beatum Augustinum superbum.

✂ ... ci superbe oper... [di]gnifican[tur]

✂ Fol. 127a (In ep. I ad Cor. XIII, 1).

✂ Nullus miretur, si nunc prophetæ non sunt, si linguæ non sunt etc.

✂ Multa conuersion[i] ad fidem necessaria qu[e] modo necessaria non sun[t]

✂ Fol. 135 a (In ep. I ad Cor.XVI).

✂ Et Christiani septimanas habent... Debent itaque nominari dies : dominica, secunda septimanæ, tertia septimanæ etc.

✂ Qualiter debent [dies] septimanarum appellari

✂ Fol. 165 a (In ep. ad Eph. I).

✂ Nam gratia eius per fidem saluati simus : non saluati ex nobis neque ex operibus nostris, sed dei gratia

✂ Nunquam esse operibus gloriandum

210

✂ Fol. 192 b (In ep. I ad Thess. IV).

✂ (Ved at afholde os fra Synd) modo nos disponamus ad illos diuinos motus excipiendos.

✂ Nobis est preparatio [ad] excipiendos diuinos [m]otus

✂ Fol. 213 a (In ep. I ad Tim. VI, 3-4).

✂ Optimum sane est : in sacrarum literarum doctrina se continere,... sunt enim multa verba in scripturis diuinis : quæ possunt trahi ad eum sensum, quem sibi vnusquisque sponte præsumpsit

✂ Hic vide quomodo [scrip]tura trahitur a... niendis affectib[us] nostris

✂ Fol. 234 a (In ep. ad Hebr. II).

✂ Ideo in Christo mediatore multum speremus : vt illum multum amemus. hæc spes, etsi cætere desint : saluat omnes cætere autem si assunt, et hec desit : saluare non possunt. Cæteras autem voco : quæ patronorum, et erga patronos spes sunt imo si assunt, etiam si hæc non desit : eam tamen imminuunt spes enim diuisa : minor est et amor diuisus : minor.

✂ Spes et fiducia et patron[atus] sanctorum imminuit fiduciam in Christum nota

211

✂

Flauii Iosephi Opera latine interpretata, Ruffino presbytero interprete. Basileæ. 1524. Fol.

✂ Øverst paa Titelsiden (overstreget):

✂ Liber fratris Pauli Helie carmelite, emptus anno dominj mdxxxi duobus aureis nummis

212
213

✂ Scholia marginalia til TEXTVS OMNIVM

✂ Epistolarum beatissimi Pauli apostoli versionis Erasmi Roterodami

✂ Roschildie mdxxxiiij

214
215

✂

[60 b] Argumentum in ep. ad Gal per Erasmum Roterod

✂ Ostendit Christianam libertatem non esse peccandi licentiam, sed vltroneam functionem officiorum pietatis, que charitate dictante, non lege iubente prestantur

✂ Hic vide lector quid sit Christiana libertas. Quidue Christiane libertatis officium.

✂

[66 a] Ep. ad Galatas

✂ V.5 Nos enim Spiritu ex fide spem iustitie expectamus,6 nam in Christo Iesu, neque circumcisio quicquam valet, neque preputium, sed fides per dilectionem operans.7 Currebatis bene, quis vos impediuit, vt non crederetis ventati?

✂ Igitur non sola fides ad salutem sufficit nec queuis etiam fides, sed ea tantum que charitatem (bonorum operum effectricem) comitem habet.

✂ V.13 Vos enim in libertatem vocati fuistis fratres, tantum ne libertatem in occasionem detis carni, sed per charitatem seruite vobis inuicem.

✂ Nam libertas vere Christiana non est licentia vite, aut peccandi arbitrium, Sed spontanea functio bonorum operum, charitate impellente, non lege cogente.

✂ V.17 Nam caro concupiscit [66b] aduersus spiritum, spiritus autem aduersus carnem. Hec autem inter se mutuo aduersantur, vt non quecunque volueritis, eadem faciatis.

✂ Periculosa res, excludere spiritum dei, peccandi consuetudine Vnde fit vt voluntas racionis, a voluntate sensualitatis frequenter superata, non prestet ea que prestanda iudicat.

216

✂ V.22 Contra, fructus spiritus est, charitas, gaudium, pax, lenitas, benignitas, bonitas, fides, mansuetudo, temperantia.

✂ His dotibus spiritussancti (que nos eterna vita dignos reddunt) nobis incumbendum est, ne carnis vitijs seruientes, excludamur ab hereditate regni dei.

✂ [67 a] VI.7 Ne erretis, deus non irridetur.8 Quicquid enim seminauerit homo, hoc et metet.

✂ Iste locus aperte meminit premiorum bonorum et malorum, contra illorum impiam sententiam, qui negant apud deum vllum esse meritorum respectum.

✂

[68 a] Ep. ad Ephesios

✂ Argumentum Erasmi

✂ Nec enim est vlla epistola, que tam abditos habeat sensus, vt ob hanc potissimum Petrus scripsisse videatur, sicut et charissimus frater noster Paulus secundum datam sibi sapientiam scripsit vobis, sicut in omnibus epistolis loquens in eis de his, in quibus sunt quedam difficiha intellectu, que indocti et instabiles deprauant, sicut et ceteras scripturas, ad suam ipsorum perditionem.

✂ Hac sententia b. Petrus (tanquam futurorum prescius) palam arguit huius seculi temeritatem, que Pauli epistolas putat intellectu tam faciles, vt nedum ab eruditis clericis Verumetiam ab indoctis laicis facile intelligantur.

✂ [71 b] IV.11 Et idem dedit, alios quidem apostolos, alios vero prophetas, alios autem euangelistas, alios autem pastores ac doctores...

✂ Hic locus ostendit iuxta diuersitatem donorum dei, aperte in ecclesia Christi distinctos esse offitiorum et dignitatum gradus Contra illorum sententiam, qui ordinem publicum confundunt.

✂ IV.14 vt non amplius [72 a] simus pueri, qui fluctuemus et circumferamur quouis vento doctrine per versutiam hominum, per astutiam, qua nos adoriuntur vt imponant nobis...

✂ Verbosas hereticorum doctrinas et fraudulentas ad seducendum persuasiones, ventos vocat, quod instabiles et nutabunde sint.

217

✂ [72 b] IV.29 Omnis sermo spurcus ex ore vestro ne procedat, sed si quis est bonus ad edificationem, quoties opus est, vt det gratiam audientibus,30 et necontristetis spiritum sanctum dei, per quem obsignati estis in diem redemptionis.

✂ Si de omni verbo otioso est reddenda ratio (Mat. xij) multomagis de sermone spurco, impudico, et maledico, Vt enim decet mundum habere cor, ita linguam oportet habere castam et pudicam.

✂ V.15 Videte igitur quomodo [73 b] circumspecte ambuletis, non vt insipientes, sed vt sapientes, redimentes occasionem, quod dies mali sint.

✂ Si circumspecte ambulandum est, hoc est viuendum, ergo ad salutem consequendam non satis est credere tantum, sed magnopere conducit facere voluntatem dei in bonis operibus, quibus promittitur regni dei hereditas.

✂ [74 a] VI.8 illud scientes quod vnusquisque quod fecerit boni, hoc reportabit a deo, siue seruus fuerit siue liber.

✂ Hic confunditur quorundam hereticorum impudentia, negantium Christianorum merita, quando Paulus dicit factores bonorum operum apud deum mercedem reportaturos.

✂

[76 b] Ep. ad Philippenses

✂ I.22 Quod si contingat viuere in carne, ea res mihi fructus est operis, et quid eligam ignoro.

✂ Tametsi infidelium opera sint infructuosa quod fiant sine fide, Fidelium tamen opera maxime sunt fructuosa, adeoque premio digna, quod hic indicat Paulus cum dicit Vitam habere fructum operis.

✂ [77 a] II.2 complete meum gaudium, vt similiter affecti sitis, eandem charitatem habentes, vnanimes, idem sentientes,3 ne quid fiat per contentionem aut per inanem gloriam, sed per humilitatem animi,

✂ Qui non similiter affecti eandem habentes charitatem, vnanimes et idem sentientes, frustra gloriantur se esse Christianos Qui contentioni seruiunt ac inani glorie student, alieni a modestia, non pertinent ad corpus Christi.

218

✂ [79 a] III.13 Unum autem illud ago, ea quidem que a tergo sunt obliuiscens, ad ea vero que a fronte sunt enitens, iuxta prefixum signum insequor ad palmam superne vocationis dei, per Christum Iesum.

✂ Paulo adeo placet studium virtutum, vt hic glorietur sese de virtute in virtutem procedere.

✂ III. 18 Nam complures ambulant, de quibus sepe dixi vobis, nunc autem et flens dico, inimici crucis Christi, quorum finis perditio est, quorum deus venter, et gloria in dedecore ipsorum, qui terrestria curant.

✂ Inimicos crucis Christi vocat pseudochristianos qui refugientes persecutiones et afflictiones, atque huius vite molestias, solas ventris delitias, otium, ac terrena commoda sectantur.

✂ [79 b] IV.1 Proinde fratres mei dilecti ac desyderati, gaudium et corona mea sic state in domino dilecti.

✂ Sunt quidam huius seculi turbatores qui nullo sensu ferunt virginem matrem, dici vitam dulcedinem et spem nostram, et tamen Paulus hoc loco, orthodoxo sensu vocat Philippenses gaudium et coronam suam.

✂

Ep. ad Colossenses

✂ [81 b] I.21 Et vos qui quondam eratis abalienati, et inimici mente in operibus malis, nunc tamen reconciliauit in corpore carnis sue per mortem, vt exhiberet vos sanctos et irreprehensibiles et inculpatos in conspectu suo.

✂ Inutilis est igitur nobis reconciliatio per sanguinem crucis facta, si adhuc perseueramus in malis operibus, nec sumus irreprehensibiles, nisi per penitentiam renouetur in nobis reconciliationis gratia.

✂ [83 a] II.16 Ne quis igitur vos iudicet in cibo aut potu, aut in parte diei festi, aut nouilunii, aut sabbatorum, que sunt vmbra rerum futurarum, corpus autem Christi.

✂ Hec damnata Iudeorum supersticio nihil habet commune cum pio dierum et ciborum delectu apud Christianos, qui statis diebus abstinent a certis cibis et operibus nulla iusticie opinione sed solo continentie et contemplationis amore.

219

✂ [83 b] III.5 Mortificate igitur membra vestra terrestria, stuprum, immunditiam, mollitiem, concupiscentiam malam, et auaritiam, que est simulacrorum cultus,6 ob que venire solet ira dei in filios intractabiles,7 inter quos ambulabatis quondam, cum viueretis in his.

✂ Vt olim nihil profuit carne circumcidi, sine circumcisione cordis, ita iam in noua lege nihil prodest corpore baptisatum esse, si animus adhuc manet illotus, manet autem, quamdiu hec vitia regnant in nobis, que Paulus hic enumerat, idcirco iubet superna querere et superna curare non terrestria.

✂ [84 a] III.11 vbi non est Grecus et Iudeus, circumcisio et preputium, barbarus, Scytha, seruus, liber, sed omnia in omnibus Christus.

✂ Paulus indicat hoc loco vt prius indicarat ad Galatas iij. in euangelica professione nulla esse nationum discrimina, quando Christus ex omnibus orbis populis vnum euangelium voluit esse.

✂ [84 b] III. 23 Et quicquid feceritis, ex animo facite tanquam domino, et non hominibus, scientes quod a domino recipietis mercedem hereditatis, nam domino Christo seruitis.

✂ Excludit hoc loco bonis operibus inanem gloriam, omnium virtutum pestem, quando vult vt omnia facientes studeamus non hominibus, sed in simplicitate cordis soli deo piacere, Nam hoc est bonum opus ex animo facere.

✂ [85 a] IV.12 Salutat vos Epaphras, qui ex vobis est seruus Christi, semper anxie laborans pro vobis in precationibus, vt stetis perfecti et completi in omni voluntate dei.

✂ Cum legimus precationes fieri pro Colossensibus, vt stent perfecti et completi in voluntate dei, Palam intelligimus esse incrementa et augmenta meritorum et gratiarum, que contingunt fidutia et studio bonorum operum.

220

✂

[85 b] Ep. I ad Thessalonicenses

✂ I.3 indesinenter memores vestri propter opus fidei ac laborem charitaris, et quod permansistis in spe domini nostri Jesu Christi, coram deo et patre nostro,

✂ Frustra Paulus indesinenter oraret pro Thessalonicensibus, nobisque orandi pro aliis exemplum relinqueret, si nulla esset orationum efficatia, earum scilicet, que pro aliis funduntur.

✂ [86 a] I.6 Et vos imitatores nostri facti fuistis, et domini, recipientes sermonem cum afflictione multa, cum gaudio spiritus sancti, adeo vt fueritis exemplo omnibus credentibus in Macedonia, et Achaia.

✂ Hoc laudabilior est fides credentium, quo maioribus fuerit attrita persecutionum procellis, cum gaudio spiritussancti perpessis.

✂ [86 b] II.5 Neque enim vnquam per sermomem adulationis versati sumus, quemadmodum nostis, nec per occasionem auaritie (deus est testis)6 neque querentes ex hominibus gloriam, nec a vobis, nec ab aliis,7 cum possemus in autoritate esse tanquam apostoli Christi, sed fuimus placidi in medio vestri

✂ Paulus semper contentus placuisse vni deo nunquam ab hominibus gloriam quesiuit, idcirco vt vbique alienus fuit ab adulatione, ita nunquam authoritatis supercilio tumebat.

✂ [87 a] II.16 qui obsistunt nobis, ne loquamur gentibus, quo salui fiant, vt expleant sua peccata semper, peruenit autem in illos ira in finem.

✂ Quando verbum dei per filium dei reuelatum, ac prophetas et apostolos predicatum, sic salutem offert, vt peccata destruat, igitur nulli magis verbo dei repugnant, quam qui peccandi consuetudine sunt indurati.

✂ [88 a] III.12 vos autem dominus abundantes et exuberantes faciet mutua inter vos charitate, et in omnes, q[u]emadmodum et nos in vos,13 vt confirmet corda vestra, irreprehensibilia in sanctimonia coram deo et patre nostro, in aduentu domini nostri Jesu Christi, cum omnibus sanctis eius.

✂ Vt intelligamus, contendentibus ad perfectam salutem non esse satis in minimis aut mediocribus consistere, optat Paulus Thessalonicensibus non 221 quamuis charitatem, sed summam et exuberantem, vt semper magis abundent.

✂ [88 b] IV.8 Proinde qui reiicit, non reiicit hominem, sed deum, qui dedit spiritum suum sanctum in vos.

✂ Periculosum est igitur contemnere authoritatem illorum qui acti Spiritu dei, multa et tradiderunt et docuerunt, ad vite honestatem et virtutum custodiam necessaria, nam qui huiusmodi reiicit non hominem sed deum reiicit.

✂ [89 a] V.5 Omnes vos filij lucis estis ac filij diei, non sumus noctis, neque tenebrarum.

✂ Filij lucis et diei sunt, qui fide illuminati, et charitate feruidi, perdurant in innocentia vite, semper facientes opera dei, Filij vero noctis et tenebrarum sunt tantum nomine Christiani, reuera autem filij diaboli, in finem vsque illius opera facientes, que sunt opera noctis et tenebrarum,

✂ [89 b] V.12 Rogamus autem vos fratres, vt agnoscatis eos, qui laborant inter vos, et qui presum vobis in domino et admonent vos, vt habeatis illos in summo pretio per charitatem propter opus illorum, pacem habete cum illis.

✂ Hoc sentit de predicatoribus et doctoribus fidei et verbi dei, quos conuenit esse in summo pretio, ac vitam agere in maxima pace et tranquillitate ob dignitatem officij quod administrant.

✂ V.22 Ab omni spetie mala abstinete.

✂ Hic docet abstinendum esse non solum a rebus per se malis, sed etiam ab his que vere mala non sunt, sed tamen spetiem mali habent, aut reuera, aut etiam alterius erronea conscientia, Cui non est ponendum offendiculum.

222

✂

[90 b] Ep. II ad Thessalonicenses

✂ I.5 documentum iusti iudicij dei, in hoc vt digni habeamini regno dei, pro quo et patinimi.6 Siquidem iustum est apud deum, reddere ijs qui affligunt vos afflictionem, et vobis qui affligimini relaxationem nobiscum...

✂ Quando Paulus dicit, in hoc vt digni habeamini regno dei, pro quo et patimini, palam intelligimus meritorum rationem, contra illos qui negant omne meritum, et ideo sequitur in Paulo, Siquidem iustum est apud deum, reddere ijs qui affligunt vos, afflictionem, et vobis qui affligimini relaxationem nobiscum.

✂ [91 b] II.14 Itaque fratres state, et tenete institutiones quas didicistis siue per sermonem, siue per epistolam nostram

✂ Apparet hoc loco multa solo sermone ab apostolo tradita sine scriptura, que iam longo vsu fidelium, parem obtinuerunt cum sanctis scripturis authoritatem, cuiusmodi sunt sacramentorum ritus, ac honeste et sobrie viuendi instituta.

✂ [92 a] III.11 Audiuimus enim quosdam versantes inter vos inordinate, nihil operis facientes, sed curiose agentes12 His autem qui sunt istiusmodi, precipimus et obsecramus per dominum nostrum Jesum Christum, vt cum quiete operantes, suum ipsorum panem edant

✂ Hic apostolus non precipit fidelibus vt panem lucrentur opere manuario aut arte sedentaria (vt quidam volunt) sed prohibet iners otium, et vanam curiositatem, que causam prestant inordinate viuendi, vt enim diuersa sunt membra, ita membrorum distincta opera, neque vna omnibus membris congruit operatio.

✂

[93 a] Ep. I ad Timotheum

✂ I.9 sciens illud, quod iusto lex non sit posita, sed iniustis et inobsequentibus, impijs et peccatoribus, irreuerentibus et profanis, patricidis, et matricidis, homicidis, scortatoribus, masculorum concubitoribus, plagiarijs, mendacibus, periuris, et si quid aliud est, quod sane doctrine aduersetur...

✂ Qui adhuc seruiunt huiusmodi crassis viciis quamuis olim baptizati, omnibusque sacris Christiane religionis iniciati fuerint, adhuc sunt sub legis obligatione, 223quando fides ad salutem nullis prodest, nisi seruantibus innocentiam vite, et perseuerantibus in studio pietatis.

✂ [94 a] II.1 Adhortor igitur, vt ante omnia fiant deprecationes, obsecrationes, interpellationes, gratiarum actiones pro omnibus hominibus,2 pro regibus et omnibus in eminentia constitutis,

✂ Cum ex multis locis epistolarum Pauli deprehenditur quanta sit efficatia obsecrationum, tum precipue ex hoc loco, quo tam diligenter hortatur ad easdem vt ante omnia velit fieri deprecationes &c. etiam pro ethnicis principibus, nedum fidelibus.

✂ II.8 Uolo igitur orare viros in omni loco, sustollentes puras manus absque ira et deceptione.

✂ Indicat non omnes orationes esse gratas deo et apud deum efficaces, Nam qui manus habent sanguine, rapina et iniquitate plenas frustra orant, et qui cor habent odio ira, ac malis cupiditatibus obsessum, etiam sine fructu orant,

✂ II. 12 Ceterum mulieri [94 b] docere non permitto, neque authoritatem vsurpare in viros, sed esse in silentio

✂ Si mulieri Paulus non permittit authoritatem docendi, nec vt alibi dicit potestatem loquendi in cetu virorum, multo minus permitteret eidem officium cantillandi in templis, ac vocibus et mobili gutture lasciuiendi,

✂ III.1 Indubitatus sermo. Si quis episcopi munus appetit honestum opus desiderat.2 Oportet igitur episcopum irreprehensibilem esse, vnius vxoris maritum, vigilantem, sobrium, modestum &c.

✂ Non hoc vult Paulus, vt oporteat episcopum esse maritum, sed hoc sentit vt si non contingat episcopus celebs (si tamen ceteris dotibus sit preditus) tunc is eligatur, qui vnicam tantum habuerat vxorem, primum enim coniugium videtur soboli propagande datum, secundum vero vix caret suspicione incontinentie

224

✂ [95 a] III.15 vt noris quomodo oporteat in domo dei versari, que est ecclesia dei viuentis, columna et stabilimentum veritatis

✂ Ex hac Pauli doctrina palam fit, illos non vt dignum est, versari in domo dei, qui neglecta honestate vite, imo contempta omni disciplina, etiam rident doctrinam morum,

✂ [95 b] IV.3 prohibentium contrahere matrimonium, iubentium abstinere a cibis, quos deus creauit ad sumendum cum gratiarum actione fidelibus, et his qui cognoueruntveritatem, quod quicquid creauit deus, bonum sit, et nihil reiiciendum si cum gratiarum actione sumatur.

✂ De errore Encratitarum et Phrigianorum postea exorto, hic loquitur, qui nuptias et cibos damnabant, pietatis pretextu, tanquam res per se malas, Errant igitur qui hanc predictionem in celibatum sacerdotum torquent, atque in ieiunia Christianorum, quando illi nullo errore abstinent vel a cibis vel a nuptiis,

✂ IV.8 Nam corporalis exercitatio paululum habet vtilitatis at pietas ad omnia Vtilis est, vt que promissiones habeat vite presentis ac future.

✂ Vt si aliquis ieiunat, vigilat, orat, interini alienus a charitate, misericordia, et puritate ac pietate mentis, plenus auaritia, furore, odio, impatientia. Corporalia enim sine spiritualibus bonis parum habent vtilitatis

✂ IV.14 Ne neglexeris [96 a] quod in te est donum, quod datum est tibi per prophetiam cum impositione manuum, authoritate sacerdotij

✂ Hij qui summam habent diuinorum potestatem nimirum episcopi fundentes sacra precamina, ac diuinam implorantes opem super perficiendos cum impositione manuum, prophetie et scientie donum administrabant.

✂ [96 b] V.17 Qui bene presunt presbyteri, duplici honore digni habeantur, maxime hi, qui laborant in sermone et doctrina.

✂ Honorem hoc loco et aliis aliquot locis Paulus vsurpat pro subsidio, quod debetur iis, qui successerunt in vices apostolorum ac discipulorum Christi, ne suspicemur illum loqui de honore reuerentie tantum.

225

✂ [97 a] VI.3 Si quis diuersam sequitur doctrinam et non accedit sanis sermonibus domini nostri Jesu Christi, et ei que secundum pietatem est sane doctrine,4 is inflatus est nihil sciens, sed insaniens circa questiones ac disputationum pugnas, ex quibus nascitur inuidia etc.

✂ Ostendit Christi doctrinam que secundum pietatem est, esse tam simplicem, vt qui questionibus inutilibus illam studio obscurant, inflati sint, nihil scientes, sed magis insanientes, vult enim scriptura magis operibus prestari, quam verbosis questiobus disputari,

✂ [97 b] VI.9 Ceterum qui volunt ditescere, incidunt in tentationem et laqueum, et cupiditates multas stultas, ac noxias, que demergunt homines in exitium et interitum.

✂ Hec est auarorum lectio, qui nunquam satiant[u]r huius seculi bonis, qui per phas et nephas aliena rapiunt si possunt, affectant si non possunt, qui copulant agrum agro tanquam soli terram possessuri, qui thesaurizant et ignorant cui congregant illa,

✂ [98 a] VI.17 His qui diuites sunt in presenti seculo precipe, ne elato sint animo, neque spem ponant in diuitiis incertis, sed in deo viuente, qui prebet nobis omnia affatim ad fruendum,18 vt bene faciant, vt diuites sint operibus bonis etc.

✂ Qui facultatibus, fundis, agris, vineis, castris et domibus diuites sunt, laruas tantum habent diuitiarum, qui vero bonis operibus ditescere student, ij demum veras diuitias (que nunquam veterascunt) possidebunt

✂

[98 b] Ep. II ad Timotheum

✂ I.3 Gratiam habeo deo... quod citra vllam intermissionem faciam de te mentionem in precationibus meis noctu dieque etc.

✂ Ab iis qui plusquam Christiani sibi videntur facile rideretur hec Pauli pietas, qua charitate impulsus orauerit sine intermissione, quando etiam pietas quorundam mediocriter orantium nunc passim ridetur proque stulticia et insania habetur,

226

✂ [99 a] I.6 Quam ob causam commonefacio te, vt suscites donum dei, quod est in te per impositionem manuum mearum.

✂ Vna ex ceremoniis primitiue ecclesie, conferendi sacros ordines, erat manuum impositio, ad quam dicit Paulus conferri donum, quod erat gratia quedam sacramentalis, vt intelligamus ordinem sacrum esse verum sacramentum.

✂ [100 a] II.21 Si quis igitur expurgarit seipsum ab his, erit vas in honorem sanctificatum,

✂ Cum dicit si quis seipsum expurgarit ab his, palam indicat aliquas esse vires et facultates liberi arbitrij,

✂ [100 b] II.22 Iuueniles autem concupiscentias fuge,

✂ Iuueniles concupiscentie sequuntur conuiuia, aleas, pilas, venationes, canes, aues, arcus, curam forme, et vestium curiosiorem apparatum, et id genus que sacrato viro sectanda non sunt sed fugienda.

✂ III.2 Erunt enim homines sui amantes, auari, fastuosi, superbi, maledici, parentibus immorigeri, ingrati, impij, carentes affectu, nescij federis etc.

✂ Amantes sui, id est sibi placentes, hoc est suis commodis studentes vnde dieta philautia, cecus (vt inquit Flaccus) amor sui. Ex hoc enim affectu, nascuntur cetera mala que Paulus hic enumerat.

✂ [101 a] III.8 Quemadmodum autem Iannes et Iambres resistebant Moysi, ita et hi resistunt veritati, homines mente corrupti, reprobi circa fidem, sed non proficient amplius.

✂ Sentit hoc Paulus de doctoribus quibusdam, per hypocrisim iudaissantibus, qui negligentes summam nostre salutis, nimirum fiduciam in Christum, docent fidendum esse, humanis viribus et ceremoniis visibilibus, que tametsi maiestatem addunt cultui diuino, salutem tamen non prestant.

227

✂ III.16 Omnis scriptura diuinitus inspirata, et Vtilis ad doctrinam,

✂ Quia quod euangelium ex parte docet esse factum, hoc littere veteris testamenti futurum predicunt, ac deliniant, nec aliud docent quam euangelium, sed aliter.

✂

[103 a] Ep. ad Titum

✂ I.5 Huius rei gratia reliqui te in Creta, vt que desunt, pergas corrigere, et constituas oppidatim presbyteros, sicut ego tibi ordinaram.

✂ Vt neque in hoc loco, ita nusquam in apostolicis scriptis, legimus constitutos presbiteros populi suffragiis. Sed vel ab ipsis apostolis, vel episcopis, legittimis apostolorum successoribus, penes quos semper in ecclesia fuit summa potestas diuinorum.

✂ [103 b] I.16 Deum profitentur se scire, ceterum factis negant, cum sint abominabiles, et dicto non audientes, et ad omne opus bonum reprobi.

✂ Non magnum est voce profiteri deum (quod etiam impij facere solent) si factis eum neges. Factis autem negant, qui male viuunt, non hoc synceritate et integritate vite prestantes quod verbis prestandum fatentur.

✂ II.1 Tu vero loquere que decent sanam doctrinam.2 Senes, vt sobrii sint etc.3 Anus itidem etc.6 Adolescentes consimiliter etc.9 Seruos hortare etc.

✂ Cum a diuersis hominum generibus exigat alias et alias virtutes, pro ratione etatum, sexuum, et offitiorum, vnam tamen sobrietatis virtutem ab omnibus exigit, tanquam diuersarum virtutum matrem fecundissimam.

✂ [104 b] III.8 De his volo vt confirmes, quo solliciti sint, vt bonis operibus presint qui crediderunt deo. Hec enim sint honesta et vtilia hominibus.

✂ Si ij qui crediderunt deo, debent adhuc bonis operibus preesse, ergo vna fides non satis est ad salutem, sed etiam studium bonorum operum in fidelibus desyderatur.

228

✂

[105 b] Ep. ad Philemonem

✂ 9tamen propter charitatem potius rogo, cum talis sim, nempe Paulus senex, nunc autem etiam vinctus Iesu Christi.

✂ Hec Pauli modestia qua rogat Philemonem (cum precipere potuisset) palam arguit supercilium quorundam episcoporum ac prelatorum, qui terrificis ac minacibus verbis semper precipiunt et mandant, nunquam vero rogant et obsecrant.

✂

[106 a] Ep. ad Hebreos

✂ I.1 Deus olim multifariam multisque modis locutus patribus per prophetas, extremis diebus hisce locutus est nobis per filium,

✂ Si patres olim (qui erant viri eximia pietate clari) obedierunt voci prophetarum et angelorum, multo magis congruit, vt nos nostris temporibus voci loquentis filij dei eterni obediamus.

✂ [107 a] II.2 Etenim si is qui per angelos dictus fuerat sermo, fuit firmus, et omnis transgressio et inobedientia iustam premij repensationem accepit,3 quomodo nos effugiemus, si tantam neglexerimus salutem?

✂ Nam si non impune neglecte et contempte sunt voces prophetarum et angelorum, longe minus impune negligentur voces loquentis Christi filij dei, non tam per se quam per suos apostolos, reuelate veritatis probatissimos testes.

✂ [108 a] II.17 Unde debuit per omnia fratribus similis reddi, vt misericors esset et fidelis pontifex, in his, que apud deum forent agenda, ad expiandum peccata populi.

✂ Filius dei homo factus, sic mortalitatem induit, vt humane nature similis tantum fieret in his que habent rationem miserie, non autem rationem culpe, Vnde miser factus, peccator tamen non est factus

✂ III.5 Et Moses quidem fidelis fuit in tota domo illius, veluti minister...6 At Christus tanquam filius administrauit domum ipsius.

✂ Si Mosi tanquam ministro et fideli dispensatori obtemperatum est, multo magis obtemperabitur Christo iam non ministro tantum sed vero dei filio.

229

✂ [108 b] III.14 Christi participes facti sumus, si sane initium substantie, vsque ad finem firmum tenuerimus.15 In hoc quod dicitur. Hodie si vocem eius audieritis, ne obduretis corda vestra

✂ Nihil enim proderit nobis audisse doctrinam euangelicam, nisi perseueremus viuere iuxta doctrinam euangelicam, imohoc grauius puniemur, quo maior est ille qui per se dignatus est nobis loqui.

✂ III.18 Quibus autem iurauit, non ingressuros in requiem suam nisi ijs qui non obedierant?19 Et videmus, quod non potuerint ingredi propter incredulitatem.

✂ In omnibus verax est deus, nam et obedientibus (quod promisit) prestitit, et quod inobedientibus comminatus est, inflixit.

✂ [109 a] IV.1 Metuamus igitur, ne quando derelicta promissione introeundi in requiem eius, videatur aliquis ex vobis fuisse frustratus.

✂ Quod maioribus nostris tum erat Moses, hoc nobis nunc est Christus, Illi enim properabant ad terrenam requiem, nostendimus ad celestem, timeamus igitur negligere vocem dei, que nobis quotidie per euangelium loquitur.

✂ [109 b] IV.12 Viuus est enim sermo dei, et efficax, et penetrantior quouis gladio vtrinque incidente

✂ Sermo dei sic viuus est, quod viuificat omnia, sic efficax, quod potest omnia, quando illi nihil potest resistere, sic penetrans quod insit omnibus, immeatque omnia.

✂ V.1 Nam omnis pontifex qui ex hominibus assumitur, pro hominibus constituitur... vt offerat donaria et victimas pro peccatis

✂ Precipuum pontificis ab hominibus assumpti officium est offerre deo sacrificia et preces pro populo ad mediandum inter deum et populum, oretque primum pro se, deinde pro populi peccatis.

230

✂ [110 a] V.4 Nemo sibiipsi vsurpat honorem, sed qui vocatur, etiam a deo, quemadmodum et Aaron.

✂ Quia honore videtur indignus qui per arrogantiam ambit dignitatem, et parum idoneus est ad functionem, qui semet ingerit. Siquidem teste Hieronimo Melius est summum sacerdotium promeruisse quam obtinuisse.

✂ V.12 ... vt doceamus nos que sint elementa initij eloquiorum dei, factique estis ij, quibus lacte sit opus, et non solido cibo.

✂ Hoc loco humilem et rudem sermonem de rebus minimis disserentem appellat lac, solidum vero cibum sapientie sermonem de perfectioribus et altioribus rebus disserentem.

✂ [110 b] VI.4 Nam fieri non potest vt qui semel fuerint illuminati, gustauerintque donum celeste, et participes facti fuerint spiritus sancti,5 gustauerintque bonum dei verbum, ac virtutes futuri seculi,6 si prolabantur denuo renouentur per penitentiam, ab integro crucifigentes sibimetipsis filium dei, et ludibrio exponentes.

✂ Iste locus videtur prima spetie negare penitentiam relapsis post baptismum negat quidem renouationem fieri posse per iterationem baptismi, quando baptismus semel tantum datur, non autem negat fieri per penitentiam, sacramentum, que est (secundum Hieronymum) secunda tabula post naufragium.

✂ [111 b] VII.4 Considerate vero, quantus hic fuerit, cui etiam decimas dederit Abraham patriarcha de spoliis?

✂ Hec dicit, vt ostendat quod cum magnus dignitate et honore sit ipse Abraham cui facte sint promissiones, illo tamen maior fuit Melchisedech, qui typus fuit Christi.

✂ [112 a] VII.8 Atque hic quidem homines qui moriuntur, decimas accipiunt. Illic autem is de quo testatum est, quod viuat

✂ Vere mortuus est Melchisedech, sed quoniam scriptura asserit illum esse figuram in sempiternum viuentis Christi, ideo suppressit mortem ipsius, de eo loquens tanquam de viuente. De morte vero Aaron expresse loquitur Numeri. xx.

231

✂ VII.14 Palam est enim, quod e tribu Juda exortus sit dominus noster.

✂ Quia Esaie xi. dicitur. Egredietur virga de radice Jesse, et flos de radice eius ascendit, et Psal: cxxxi Jurauit dominus Dauid veritatem et non frustrabitur eum, De fructu ventris tui etc. Item Luce i. Et dabit ei dominus sedem Dauid patris eius, qui Dauid erat vtique de tribu Juda.

✂ [112 b] VII.22 Tanto potioris testamenti sponsor factus est Iesus

✂ Quantum ergo interest inter terram et celum, inter temperaria et eterna, inter mortales et immortales, inter humana et diuina, tanto melioris testamenti sponsor factus est Jesus pontifex noster

✂ [113 a] VIII.1 qui consedit ad dexteram throni maiestatis in celis,2 sanctorum administrator, ac veri tabernaculi, quod fixit deus, et non homo.

✂ Sancta quorum Christus ministrator est, sunt vere sancta, nimirum celeste et spirituale tabernaculum, Mosi enim tabernaculum verum non erat, sed figura veri, neque hostie vere, sacraque vera, sed verorum sacrorum vmbratilia simulachra.

✂ VIII.6 nunc vero hoc excellentius sortitus est sacerdotium

✂ Euangelicum enim testamentum prestantius est Mosaico testamento, ac tanto prestantius, quanto magnificentiora habet promissa.

✂ [113 b] VIII.10 testamentum, quod disponam domui Israel post dies illos dicit dominus, dans leges meas in mentem illorum, et in corde illorum inscribam illas,

✂ Hec enim videntur pertinere ad primos fidei doctores, qui absque visibili scriptura et doctore, Spiritu sancto reuelante, perceperunt fidei sacramenta, et ideo Christus sic loquutus est, Paracletus veniens suggeret vobis omnia.

232

✂ [114 a] IX.6 in prius quidem tabernaculum semper ingrediuntur sacerdotes, qui sacrorum ritus peragant,7in secundum autem semel quotannis solus pontifex

✂ Vnde sacerdotes priori tabernaculo seruientes, representant noui testamenti sacerdotes, qui inter Christianos sacros ritus peragunt. Verum summus ille sacerdos Christum ipsum dei filium representabat.

✂ [114 b] IX.13 Nam si sanguis taurorum et hircorum, et cinis iuuence, aspergens inquinatos, sanctificat etc.

✂ Vtrobique sanguis est, sed ingens discrimen, vtrobique mors est sed inequalis, vtrobique spiritus est sed admodum dispar.

✂ IX.17 Nam testamentum in mortuis ratum est quandoquidem nondum valet cum viuit testator.

✂ Testamentum est promissio eterne beatitudinis, et peccatorum remissio. Testator Christus, heredes Christiani. Sigillum sanguis Christi in morte ac passione fusus, atque sacramentum in pane et vino consecratum.

✂ [115 a] IX.23 Itaque necesse est, vt exemplaria quidem corum que sunt in celis, hisce rebus purificentur.

✂ Exemplaria dieta sunt veteris testamenti sacra, nimirum ritus et ceremonie cultus et sacrificiorum, ob id quod in terris representabant vmbram et imaginem celestium rerum.

✂ IX.27 Et quatenus illud manet omnes homines, vt semel moriantur, post hoc autem iudicium, 28ita et Christus semel oblatus,

✂ Nam post mortem cuiusque hominis, nihil aliud expectatur quam iudicium illud supremum, quod premia decernet, siue piis siue impiis.

✂ [115 b] X.2 Alioqui nonne desiissent offerri? Propterea quod nullam iam habuissent Conscientiam peccatorum

✂ Ostendit oblationes veteris testamenti esse inefficaces et vmbras vere oblationis, quia si efficaciter mundassent vmbre, iam non fuisset opus iteratis oblationibus.

233

✂ X.9 Ecce adsum, vt faciam deus voluntatem tuam, tollit prius, vt posterius statuat,10 per quam voluntatem sanctificati sumus per oblationem [corporis] Jesu Christi semel peractam.

✂ Tollit primum sacerdotium vt inefficax, et ingratum deo, vt statuat posterius, quomodo satisfiat voluntati diuine, per vnicam oblationem, omnium potentissimam atque sanctissimam.

✂ [116 a] X.14 Unica enim oblatione perfectos effecit in perpetuum, eos qui sanctificantur.

✂ Chrisostomus homilia xvij. in hanc epistolam ita dicit, Quid igitur nos? Nonne per singulos dies offerimus? Offerimus quidem, sed ad recordationem facientes mortis eius, et vna est hec hostia non multe, Et infra, Hoc autem quod nos facimus in commemorationem quidem fit eius quod factum est.

✂ X.24 consideremus nos inuicem in hoc, vt prouocemus ad charitatem et bona opera,

✂ Tunc ad charitatem prouocamus nos inuicem, dum mutuis exemplis, mutuisque hortatibus sollicitemus ad charitatem ac pia opera.

✂ [116 b] X.26 Nam si volentes peccauerimus post acceptam cognitionem veritatis, non vltra pro peccatis reliqua est hostia,

✂ Non superest relapsis in veterem viam hostia que rursus per baptismum gratis condonet peccata. Quo enim clementior est noua lex, quo plus affert beneficii, hoc grauiores dabit penas, qui eam sciens ac volens habuerit ludibrio.

✂ X.31 Horrendum est incidere in manus dei viuentis.

✂ Nemo sibi blandiatur quod hominis vltoris manus effugerit quia dei manus nemo potest effugere. Nam formidandum est cum conscientia peccatorum cadere in vltrices manus viuentis dei.

234

✂ [117 a] XI.1 Est autem fides earum rerum que sperantur substantia, argumentum ecorum, que non videntur.

✂ Fides enim non est vulgaris aliqua credulitas, sed solida firmaque basis earum rerum que nec sensibus nec rationibus humanis deprehendi possunt, sed eas firma spes ita representat animo, quasi coram cernerentur, et quasi manibus tenerentur.

✂ [117 b] XI.6 Nam qui accedit ad deum, hunc credere oportet esse deum, et esse remuneratorem querentibus se,

✂ Quisquis vult deo esse commendatus, primum oportet credere deum esse, qui p[o]ssit omnia, quique velit optima. Deinde hunc agere curam rerum humanarum.

✂ XI.11 Per fidem et ipsa Sarra vim ad concipiendum ac retinendum semen accepit, ac preter etatis rationem peperit,

✂ Licet enim Sarra primum ridens non crediderit, credens angelum esse hominem, vt dicitur Gene. xviij postea tamen credidit comperta subuersione Sodomorum, et cum vidisset occultum risum angelum non latuisse.

✂ [118 a] XI.18 ad quem dictum fuerat. In Isaac vocabitur tibi semen,19 cum illud secum perpendisset, deum vel a mortuis excitare posse [semen], vnde illum etiam resurrectionis typo reduxit.

✂ Huiusmodi exemplis fidei preconia celebrantibus, abunde declarat apostolus fidem sic inniti promissioni futurorum bonorum, vt illorum expectatione palam contemnat queuis presentia, siue bona que placent, siue mala que terreant.

✂ [118 b] XI.24 Per fidem Moses iam grandis renuit vocari filius filie Pharaonis etc.

✂ Malebat enim Moses fide animatus pro Seruando populo suo probra malorum ferre in typum Christi (qui olim erat grauiora passurus, pro salute gentis sue) quam vniuersos Egyptiorum thesauros possidere.

235

✂ XI.27 Per fidem reliquit Egyptum, haud ventus ferociam regis.

✂ Contempsit quod erat in manibus et fidei oculos vertebat in ea que procul aberant, a sensibus, deo fretus, qui non patitur hominum pietatem meritis premiis fraudari.

✂ [119 a] XI.35 Mulieres acceperunt ex resurrectione mortuos suos. Alij vero distenti sunt... 36Alij rursus ludibriis et flagris explorati sunt, insuper et vinculis et carcere,37 lapidati sunt etc.

✂ Vt vidua Sareptana et Sunamitis, susceperunt filios ex morte per Heliam et Heliseum prophetas. Hieremias neruis a Phassur distentus fuit, Hiere. xx. Ludibria expertus est Heliseus. Flagella vincula Carceres Micheas. Lapidatus Naboth .iij. Regum xxi. et sic de aliis.

✂ XI.39 Atque omnes hi testimonium promeriti per fidem, non acceperant promissionem, 40 quod deus de nobis melius quiddam prouiderat

✂ Quia vniuersum Christi corpus simul debebat accipere gloriam immortalitatis in futura resurrectione.

✂ XII.1 Proinde nos quoque cum tanta septi simus nube testium...

✂ Recensiti patres ac innumerabiles alij sunt testes, qui ferendis huiusmodi malis, testati sunt se toto pectore, fidere promissis dei.

✂ [119 b] XII.4 Nondum vsque ad sanguinem restitistis, aduersus peccatum repugnantes, Ostendit nanque illos adhuc leuioribus malis affectos, nihil esse perpessos, si conferantur vel cum Christo vel cum sanctis patribus.

✂ XII.7 Si castigationem sustinetis, veluti filiis vobis offert se deus. Quis enim est filius, quem non castigat pater? Quod si alieni estis a castigatione, cuius participes sunt omnes, igitur spurij estis, non filii.

✂ Neque omnes sunt filij qui flagellantur vt latrones malefici et criminosi, quorum flagella non sunt tentationes siue probationes, sed promerita premia.

236

✂ XII.12 Quapropter manus remissas, et genua soluta surrigite,13 et facite, vt recti sint gressus pedibus vestris,

✂ Remisse manus sunt, cum bona opera non exercemus. Dissoluta genua quando immobiles sumus ad ea que sunt fidei et pietatis, rectas semitas pedibus facimus, cum per precepta fidei ambulamus.

✂ [120 a] XII.18 Non enim accessistis ad contactum montem, et incensum ignem ac turbinem, et caliginem, et procellam etc.

✂ Ecce quanto terrore data fuit lex, hinc dicitur Exodi xx. Loquere tu nobis et audiemus, non loquetur nobis dominus ne forte moriamur, Et ait Moses, Nolite timere, vt enim probaret vos venit deus.

✂ XII. accesistis... 24 ad noui testamenti conciliatorem Jesum et ad sanguinem aspersionis, meliora loquentem quam loquebatur sanguis Abel.

✂ Sanguis Abel clamat de terra, sanguis vero Christi clamat de celo gratis et iustis misericordiam, ingratis autem et iniustis vltionem et penam.

✂ [120 b] XII26 dicens, Adhuc semel ego concutio, non modo terram, Verumetiam celum.

✂ Vnde Mat. xxiiij Erunt signa in sole et luna, et infra, et terremotus magni erunt Et psal. xcvi Nubes et caligo in circuitu eius, iustitia et iudicium preparatio sedis eius.

✂ XIII.2 Hospitalitatis ne sitis immemores. Per hanc enim quidam inscientes exceperunt angelos hospitio.

✂ Vt Abraham Genes. xviij et Lot angelorum beneficio ereptus fuit a subuersione Sodome et Gomorre Genes. xix Etiam Tobias hospitalitatis gratia meruit Raphaelis archangeli officium. Tobie. v.

237

✂ [121 a] XIII. 8... Jesus Christus heri et hodie, idem est etiam in secula.9 Doctrinis variis ac peregrinis ne circumferamini.

✂ Quando Christus semper est semper erit semperque fuit, necesse est, omnes esse Christianos, quotquot vnquam salui fiunt ab initio ad Consummationem seculi vsque Neque aliud docuit lex Mosaica quam euangelium docet, sed aliter.

✂ [121 b] XIII.23 Scitis fratrem nostrum Timotheum solutum esse, cum quo, si celerius venerit, visam vos.

✂ Solutum siue dimissum dicit Thimotheum, vel quia in carcerem fuerat coniectus, et inde iam dimissus, vel quia ex Athenis vbi antea fuerat dimissus est.

238

✂

Ep. ad Romanos

✂ [4 a] I.1 Paulus... segregatus in euangelium dei,

✂ Segregatus erat a Mose ad Christum, hoc est a lege ad euangelium, a littera ad spiritum, a fidutia operum ad gratiam.

✂ I.4 resurrexit e mortuis Jesus Christus dominus noster

✂ In Paulo et ceteris apostolis comperies lector, quod patri fere tribuitur cognomen dei, Christo cognomen domini, cum vtrumque vocabulum, vtrique pariter conueniat.

✂ [4 b] I.17 Justicia enim dei per illud patefit ex fide in fidem.

✂ Ex fide in fidem, hoc est, ex fide promittentis dei, in fidem hominis credentis, vel ex fide Judei in fidem gentilis, siue ex fide veteris in fidem noui testamenti, siue ex fide legis in fidem Christi, siue ex fide verborum in fidem rerum, aut ex fide predicantium, in fidem credentium.

✂ [5 a] I.26 Quamobrem tradidit eos deus in cupiditates ignominiosas.

✂ Tradidit illos, id est passus est ire precipites in varias concupiscentias. Nam tradere hoc loco permittere est, non incitare aut immittere, siue impellere, alioqui necessitate non electione peccassent.

239

✂ I.27 premium (quod oportuit) erroris sui in sese recipientes.

✂ Vnde palam est probrosas turpitudines, et obstinatam in illis mentem, esse noxij erroris et inueterate malitie condignum premium. Et ideo tradi a deo in scripturis est ab illo destitui et relinqui suis affectibus.

✂ [5 b] I.32 non solum ea faciunt, Verumetiam assentiuntur ijs, qui faciunt.

✂ Assentiri maleficientibus est, Si cum quis possit reprehendere taceat, Aut obsistere, cessat et dissimulat, Aut qui fomitem prebet aliorum delictis.

✂ II.1 Nam hoc ipso quod iudicas alterum, teipsum condemnas.

✂ Ostendit etiam illos esse peccatores, qui solo affectu, id est concupiscentia peccant, etiam si ab opere et consensu peccati abstinent.

✂ [6 a] II.5 in die ire, quo patefiet iustum iudicium dei,6 qui redditurus est vnicuique iuxta facta sua,7 his quidem qui perseuerantes in benefaciendo, gloriam et honorem et immortalitatem querunt, vitam eternam,

✂ Si redditurus est vnicuique iuxta facta sua, nempe perseuerantibus in benefaciendo vitam eternam, igitur est aliquis operum respectus apud deum, contra sententiam impiorum, asserentium nos nec ob bona opera saluari nec ob mala damnari.

✂ II.13 Non enim qui audiunt legem, iusti sunt apud deum, sed qui legem factis exprimunt, iusti habebuntur.

✂ Quia etiam si nulla esset lex scripta, amplectitur tamen deus et approbat benefacta, et ideo Judei grauius peccauerunt habentes legem vite ducem, quam gentiles, qui absque legis doctrina solo nature instinctu ducebantur.

✂ [6 b] II.17 Ecce tu Judeus...19 confidisque teipsum ducem esse cecorum, lumen m tenebris versantium etc.

✂ Ecce etiam si quis adeo precellit in lege vt sit legis doctor, et 240 tamen non prestat factis legem, nimirum alienus a bonis operibus, nihil illi prodest legis eruditio.

✂ II.23 qui de lege gloriaris, per legis transgressionem deum dehonestas.

✂ Sibi pulchre placebant tanquam legis custodes, quod opere externo abstinebant a quibusdam viciis crassioribus, cum in animo erant concupiscentia et consensu contaminatissimi.

✂ II.28 Non is qui in manifesto Judeus sit, Judeus est, nec ea que in manifesto sit carnis circumcisio, circumcisio est [7 a]29 sed qui in oculto Judeus fuerit, is Judeus est, et circumcisio cordis circumcisio est,

✂ Hoc est, non is est verus Judeus, qui tantum habet carnem circumcisam, sed qui mentem habet puram et mundam ab omni inquinamento peruerse concupiscentie.

✂ [7 a] II.29 circumcisio cordis circumcisio est, que Spiritu constat, non littera, cuius laus non ex hominibus est, sed ex deo.

✂ Spiritus circumcisionis est intelligere illam esse signum solum, et in ea salutem non consistere. Littera vero circumcisionis, est credere in ea salutem consistere.

✂ III.1 Quid igitur habet in quo precellat Judeus?...2 Multum per omnem modum.

✂ Preparatior enim videtur ad legem euangelicam et fidem qui legis promissa tenet, et vero propior est qui veri tenet imaginem.

✂ III.4 Ut iustificeris in sermonibus tuis et vincas cum iudicaris.

✂ Vincit autem deus quando dat, quod perfidi non credentes negant illum daturum, et punit peccantes qui negant illum puniturum.

✂ III.5 Num iniustus deus, qui inducat iram? 6(humano more loquor) Absit. Nam quomodo iudicabit deus mundum?

✂ In subuersores liberi arbitrij ista competunt, qui asserunt non minus impudenter quam impie nos necessitate peccare.

241

✂ [7 b] III.12 omnes deflexerunt, simul inutiles facti sunt, et non est qui exerceat bonitatem, non est vsque ad vnum.

✂ Neque quia dixit omnes deflexerunt totam penitus plebem significat, sed hanc partem plebis, in qua omnes mali se condiderant Semper enim duo populi sunt in vna plebe.

✂ III.20 Per legem enim agnitio peccati.

✂ In obliuionem enim venerat lex nature et ideo opus erat lege scripta, per quam quisque suum peccatum agnosceret. Nam gradus quidam est ad sanitatem morbum suum cognoscere.

✂ [8 a] III.25 propter remissionem preteritorum peccatorum,26 que deus tolerauit,

✂ Preterita enim peccata per fidem et baptismum condonantur, non autem futura. Neque vero licet iterarepeccata prius condonata. Nam hoc esset canem reuerti ad vomitum, et suem lotam redire ad volutabrum ceni .i. Petri iiij.

✂ IV.3 Credidit autem Abraham deo et imputatum est ei ad iustitiam4 Ei vero qui operatur, merces non imputatur secundum gratiam [8 b] sed secundum debitum.

✂ Nam imputari, siue acceptum ferri, proprie dicitur quod repersolutum non est sed tamen ex imputantis benignitate pro soluto habetur. Deus enim nostra fidutia in illum placatus, pro soluto habet, quod tamen omnibus humanis viribus impar est.

✂ IV.7 Beati quorum remisse sunt iniquitates, et quorum obtecta sunt peccata.8 Beatus vir cui non imputabit dominus peccatum.

✂ Remittere tegere, et non imputare, vna ratio et vnus sensus secundum Ambrosium. Vnde beatitudinem hominis remissionem peccatorum per fidem appellat.

242

✂ IV.11 vt esset pater omnium credentium per preputium, vt imputaretur et illis iustitia

✂ Non vt Abraham esset iustitie parens sed typus quidam vere circumcisionis Hoc est innocentie secuture in his, qui credituri essent Christo.

✂ IV.13 Non enim per legem promissio contigit Abrahe, aut semini eius, illum heredem fore mundi, sed per iustitiam fidei... [9 a]15 Nam lex iram operatur. Siquidem vbi non est lex, ibi nec transgressio est.

✂ [9 a] Non contra legem hic loquitur Paulus, sed legi fidem anteponit. Quia qui per legem salui esse non poterant, gratia dei per fidem saluantur.

✂ IV. 18 qui preter spem sub spe credidit se fore patrem multarum gentium,

✂ Inuictissima expectatione futurorum testatus est Abraham, cum dei promissoris fidem, tum omnipotentiam.

✂ IV. 24 credentibus in eum, qui excitauit Jesum dominum nostrum a mortuis,25 qui traditus fuit propter peccata nostra, et excitatus est propter iustificationem nostri.

✂ Illos ergo tantummodo iustificat Christus, qui nouam vitam exemplo resurrectionis Christi amplexi sunt, et vetusta iniustitie atque iniquitatis indumenta, velut causam mortis abiecerunt.

✂ [9 b] V.5 Porro spes non pudefacit, quod dilectio dei effusa sit in cordibus nostris per spiritum sanctum, qui datus est nobis.

✂ Spes futurorum omnem pudorem et confusionem expellit, vnde probatur non habere fidem, qui in preceptis confunditur. Deinde magnitudo benefitiorum, excitat in se magnitudinem charitatis, que confundi et timere non nouit.

✂ [10 a] V.12 Propterea quemadmodum propter vnum hominem peccatum in mundum introijt etc.

✂ Hic subaudiendum est, Ita per vnum Christum, in quo renascimur omnes per fidem, innocentia inducta est, et innocentie comes, vita.

243

✂ V.15 Nam si vnius delicto multi mortui sunt, multo magis gratia dei, et donum per gratiam que fuit vnius hominis Jesu Christi, in multos exuberauit.

✂ Nomen gratia significat remissionem peccatorum, Donum per gratiam, significat spiritum sanctum, qui effunditur in corda eorum quibus peccata remittuntur, qui sanctificat et viuificat, et nouam creaturam gignit.

✂ [10 b] V.18 Quemadmodum enim per inobedientiam vnius hominis, peccatores constituti fuimus multi, ita per obedientiam vnius, iusti constituentur multi.

✂ Quos supra omnes dixit, hic plures et multos significat. Plures enim Ade delictum sequuti sunt preuaricando, non omnes, Et multi iusti constituentur non omnes, quia tantum fideles futuri sunt iusti.

✂ V.20 Ubi vero exuberauit peccatum, ibi magis exuberauit gratia,

✂ Magis exuberauit gratia, quia peccatum ad tempus regnabat. Gratia vero perpetuo regnabit.

✂ VI.4 Sepulti igitur sumus vna cum illo per baptismum in mortem, vt quemadmodum excitatus est Christus ex mortuis per gloriam patris, ita et nos in nouitate vite ambulemus.

✂ Vt mors Christi habet similitudinem mortis peccati in nobis, ita resurrectio eiusdem habet similitudinem noue vite in baptismo professe. Quemadmodum igitur (vt antea dixit ca: ij.) circumcisio prodest si legem seruaueris, Ita baptismus quoque prodest si innocenter vixeris, mandataque seruaueris, Alioqui nec circumcisio, nec baptismus quicquam prosunt nisi ad cumulum maioris condemnationis.

✂ [11 a] VI.9 Scientes quod Christus excitatus a mortuis, non amplius moritur, mors illi non amplius dominatur.

✂ Imaginem resurrectionis illius tunc referimus, quando semel iustificati sic studemus conseruare innocentiam, vt posthac non peccemus. Ille semel resurrexit, posthac non moriturus, Nos semel iustificati, postea nunquam peccaturi.

244

✂ VI.15 Quid igitur? Peccabimus, quod non simus sub lege, sed sub gratia? Absit.

✂ Quia hoc magis abstinendum est a peccatis, quod iam ad benefaciendum non cogimur prescripto, sed meritis et amore prouocamur. Mutata quidem est seruitus, sed non est prorsus adempta.

✂ [11 b] VI.19 Quemadmodum enim prebuistis membra vestra serua immunditie et iniquitati,.. sic et nunc prebete membra vestra serua iustitie, ad sanctificationem.20 Cum enim serui essetis peccati, liberi eratis iustitie.

✂ Vt est aliqua libertas culpabilis, ita et seruitus quedam laudabilis. Nam liberum esse iustitie crimen est, seruum vero esse iustitie, laudabile est. Ediuerso, seruum esse peccati crimen est, liberum esse peccato, laudabile est.

✂ VI.23 Etenim autoramenta peccati mors, donum autem dei, vita eterna, per Christum Jesum dominum nostrum.

✂ Autoramentum est precium siue stipendium quo aliquis autoratur, idest obligatur ad seruitium.

✂ [12 a] VIII.7 Quid ergo dicemus? Lex peccatum est? Absit. Sed peccatum non cognoui, nisi per legem. Nam et concupiscentiam non nouissem, nisi lex dixisset, Non concupisces.

✂ Lex enim est index peccati, sed non autor peccandi, idest, non est causa peccati. Ostendit autem peccatum quod latebat, et quia non addit vires repugnandi peccato. Fit vt hac occasione, libido peccandi sit magis irritata, vt est humanum ingenium ad ea propensius que vetita sunt.

✂ VII.12 Itaque lex ipsa quidem sancta, et preceptum sanctum ac iustum et bonum

✂ Lex quidem bona iusta et sancta est, sed tamen imperfecta Vt intelligamus opus esse alia iustitia perfectiore que dei est non legis, illam ambiamus fidei merito per Christum.

245

✂ [12 b] VII.13 vt fieret maiorem in modum peccans peccatum per preceptum

✂ Simplex videtur esse peccatum quod malis rebus male vtitur Sed quod optimis rebus abutitur in perniciem, non videtur esse simplex peccatum.

✂ VII.18 Noui enim, quod non habitet in me, hoc est, in carne mea bonum

✂ Vult enim Paulus in summa ostendere quod peccatum ita heret in natura carnali vt nec renati semel vniuersum exuant, quod tametsi manet etiam in electis, non tamen dominatur in illis.

✂ VII.22 Delectat enim me lex dei secundum internum hominem.23 Sed video aliam legem in membris meis, rebellantem legi mentis mee,

✂ Hic oportet imaginari duos homines in vno homine, vnum carnalem et crassum, alium vero puriorem minusque crassum. Illum externum Hunc internum vocabimus. Internus paret legi mentis, que est voluntas boni et equi. Externus legi peccati, que est concupiscentia carnis consueta.

✂ [13 a] VIII.1 Nulla igitur nunc est condemnatis his, qui insiti sunt Christo Jesu qui non iuxta carnem versantur, sed iuxta spiritum.

✂ Si Spiritu, si mente viuere vis (quemadmodum oporteat eos qui per fidem ac baptismum Christo sunt insiti) Attende Christum et eius gratiam non teipsum, non tua opera, tametsi pro virili tua, etiam operari debeas, opera enim adminiculantia sunt, gratia vero perfitiens et consumans.

✂ VIII.3 Etenim quod lex prestare non poterat, ea parte qua imbecillis erat per carnem, hoc deus proprio filio misso sub specie carnis peccato obnoxie, prestitit, ac de peccato condemnauit peccatum per carnem,4 vt iustificatio legis impleretur in nobis,

✂ Vt duo sunt homines carnalis et spiritualis. Ita in una Mosi lege sunt due leges, altera crassa et carnalis, altera spiritualis. Prima Mosen habet authorem 246 Secundam absoluit nobis Christus.

✂ VIII.5 Nam qui carnales sunt, que carnis sunt curant, at qui spirituales, que spiritus sunt.

✂ Esse carnalem est viuere iuxta litteram legis Iudeorum more, ac operibus quibusdam externis simulare sanctimoniam, animo interini syncera pietate vacante. Esse vero spiritualem, est nosse voluntatem dei, confidere deo, et gaudere in obedientia voluntatis dei, per crucem. Ac purum et immaculatum se conseruare ab hoc seculo.

✂ [13 b] VIII.13 Nam si secundum carnem vixeritis moriemini.

✂ Tres sunt gradus rerum quos expetit caro. Primus est rerum honestarum, vt sapientie et iustitie humane. Secundus, rerum vtilium vt glorie, opum, potentie, et tranquillitatis. Tertius est, delectabilium rerum vt voluptatum, Qui iuxta huiusmodi carnis cupiditates vixerit, morietur morte secunda, que et si eterna.

✂ VIII.17... coheredes autem Christi. Siquidem simul cum eo patimur, vt et vna cum illo gloriticemur.

✂ Datur nobis hereditas, sed si eadem via tendamus ad illam, qua Christus ipse peruenit. Ille ferendis malis peruenit ad bonorum possessionem, per obedientiam venit ad regnum, per ignominiam venit ad gloriam.

✂ [14 a]VIII.22 Scimus enim quod omnis creatura congemiscit, simulque nobiscum parturit vsque ad hoc tempus.

✂ Scimus enim quod omnis creatura etc. Sensus est, quia omnis creatura per quotidianum laborem ingemiscit et dolet, donec impleatur numerus filiorum dei, Ipsa enim dementa, cum sollicitudine suas operas exhibent.

247

✂ VIII.24 Siquidem spe seruati sumus, porro spes si videatur, non est spes.

✂ Perfecta nanque salus nostra sita est in rebus futuris, quarum certam spem concepimus. Nam spes non est rerum presentium, sed earum que nondum apparent.

✂ VIII.26 Siquidem hoc ipsum, quid oraturi simus, vt oportet, non nouimus, verum ipse spiritus intercedit pro nobis, gemitibus inenarrabilibus.

✂ Quia iuxta humanum affectum, nescimus quid sit optandum, neque quomodo sit optandum. Spiritus tamen interini boni consulit, et cum corporis infirmitate pugnat, cui commonstratur aspiratione diuini spiritus adiuuantis carnis nostre imbecillitatem. Quid votis optandum sit quidue recusandum.

✂ [14 b] VIII.30 Porro quos predefinierat eosdem et vocauit. Et quos vocauit, eos et iustificauit. Quos autem iustificauit, hos et glorificauit.

✂ Vnde gradibus quibusdam ascenditur ad id quod est summum in dei electione, igitur deus ab eterno, quos presciuit sibi deuotos, ad immortalitatem vocandos esse statuit, eosdemque vocauit per predicationem Jesu Christi, iustificauit per mortem eiusdem, atque glorificauit per resurrectionem et immortalitatis premium.

✂ VIII.37 Verum in his omnibus superamus per eum qui dilexit nos.

✂ Verum in his omnibus superamus etc. O stulti et incuruata mente, discite deum respicere non vos, et dum deus operabitur in vobis, vos recta operabimini, vos recte diligetis recte intelligetis omnia et non oblique. Quid infirmitati tue tribuis quod diuine debetur fortitudini? In diuino confide amore, non in 248 tuo, nunquid deum superare potes amando? Imo cum tu peccas ille te amat, amor eius nunquam te deserit. Vnde sacer Dionysius, A se auersos ac resilientes amatorie sequitur, contenditque ac deprecatur ne se deserant ij, quos tanta vi amoris inquirit, hec Stapulensis.

✂ [15 a] IX.2 quod dolor mihi sit magnus, et assiduus cruciatus cordi meo.

✂ Vere dolenda res est, non tantum Iudeorum ingratitudo, erga tot Christi et dei beneficia, sed quorumcunque etiam fidelium, qui resiliunt a fide, nec referunt ea que tanta dei benignitate digna sunt.

✂ IX.4 Israelite, quorum est adoptio, et gloria, et testamenta, et legis constitutio, et cultus, et promissiones...

✂ Enumerat apostolus tanta preconia nobilitatis et dignitatis generis Iudeorum vt omnes secum ad commiserationem commoueat.

✂ IX.12 non ex operibus, sed ex vocante dictum est illi13 Major seruiet [15 b] minori. Sicut scriptum est, Jacob dilexi, Esau vero odio habui.14 Quid igitur dicemus? Num iniustitia est apud deum? Absit. - - - 20 Atqui o homo, tu quis es qui ex aduerso respondes deo?

✂ Maior seruiet minori etc. Quorsum igitur pertinent illa, non ex operibus sed ex vocante? Eo pertinent vt Judeis, (ob admissas gentes) murmurantibus obturaret os. Clamabant illi, Cur admittis impias gentes ad tantum honoris. Respondet deus Cur de nondum natis dictum est. Maior seruiet minori Ad hoc si non potestis respondere, cum sit in lege vestra scriptum, desinite inquirere. Cur ego gentes preferam Israhelitis. Non sic amo odiue quemadmodum homines, qui ex rebus gestis 249 concipiunt odium vel amorem. Ego priusquam nascantur homines, scio quales futuri sint, Ideo prefinio, que sint illis digna. [15 b] Quia apud deum omnia prescientem futura sunt facta, ideo vt amat futura bona, ita odit futura mala, non aliter quam amaret aut presentia bona aut odiret presentia mala.

✂ Hunc totum sermonem ab hoc loco Quid igitur dicemus, usque ad hunc locum Atqui o homo, veteres aliquot, tribuunt non Paulo, sed contradicenti, quem sic facit colligentem ex scripturis perperam intellectis.

✂ IX.16 Itaque non volentis est, neque currentis, sed miserentis dei.

✂ Itaque non volentis etc. Hoc est an dari debeat nec ne, dantis arbitrio non petentis debet esse quod poscitur. Et tunc dat deus poscenti, quando scit eum bene vsurum datis. Tunc non dat cum scit male vsurum.

✂ 20 Num dicet figmentum ei qui finxit, cur me finxisti ad hunc modum?

✂ Num dicit figmentum etc. Non hecloquitur apostolus vt tollat liberum arbitrium, sed vt ostendat quousque oporteat nos obtemperare deo, cum silentio. Nemo igitur putabit hec Paulo dici de necessitate mentis humane que libertatem arbitrij impediat, sed de varietate dispensandi, qua obedientibus in silentio dispensat misericordiam, et inobedientibus cum murmure dispensat iram et iustitiam. Etenim nisi ad hunc acceperimus modum, 250 multa sequentur absurda, quia si hic ageretur de mente, deque bonis et malis, simul et homo videbitur alienus ab omni crimine, quando necessitate peccaret, et Paulus secum pugnare videbitur, qui vbique coronat voluntatem. In figulo enim sola voluntas est. In deo autem voluntas cum iustitia, et errare potest figulus, deus autem non potest. Similitudines igitur adducte, non sunt accipiende secundum omnes partes, Sed ad id accommodari debent cuius gratia adducuntur.

✂ [16 a] IX.25 Quemadmodum et Osee dicit. Uocabo populum qui meus non erat, populum meum, et eam que dilecta non erat, dilectam.

✂ Non est alia causa electionis et reiectionis duorum populorum, nisi obedientia et inobedientia vtriusque populi, Non populus factus est populus, quia credidit et obediuit Populus vero factus est non populus, quia noluit eredire et obedire. Quorum vtrunque quia deus ab eterno precognouit futurum, prediffiniuit populum ad misericordiam, et non populum ad iustitiam. Nec ideo ista futura erant quia a deo precognita sunt, sed quia futura erant, ideo sunt precognita, vt intelligamus prescientiam dei, non esse causam futurorum, sed quia futura sunt futura, ideo presciuntur. Sicque palam fit in creaturis ipsis fieri mutationem a bono ad malum, vel a malo ad bonum, deo semper immutabili permanente.

251

✂ IX.32 Impegerunt enim in lapidem offendiculi.

✂ Impegerunt enim Judei in Christum lapidem offendiculi nulla necessitate sed mera voluntate, Christo dicente Mat.xxiij. Quoties volui congregare filios tuos quemadmodum gallina congregat pullos suos sub alas et noluistis.

✂ [16 b] X.2 Testimonium enim illis perhibeo, quod studium dei habent, sed non secundum scientiam.3 Nam ignorantes dei iustitiam et propriam iustitiam querentes constituere, iustitie dei non fuerunt subditi.

✂ Zelum legis habentes, non omnino errabant in affectu pietatis, sed vehementer errabant in delectu, quando publicata dei iustitia, adhuc (prepostere religiosi) defendebant humanam iustitiam.

✂ X.10 Corde enim creditur ad iustitiam, ore autem confessio fit ad salutem.

✂ Non enim satis est credidisse, quando etiam oportet fidem palam profiteri, si res postulat. Ne incidamus in sententiam euangelicam, qua dicitur Joan: xij. Multi ex principibus crediderunt in Jesum, sed palam non profitebantur propter Judeos. Maluerunt enim gloriam hominum, quam gloriam dei.

✂ [17 a] X.15 Quam spetiosi pedes annuntiantium pacem, annuntiantium bona.

✂ Per pedes annuntiantium, idest per aduentum predicantium pacem et bona, Pacem que nos mutua charitate cum Christo conglutinet, et ea bona que semper bona sunt. Eo quod taha sint suapte natura.

✂ X.18 Sed dico, an non audierunt? Atqui in omnem terram exiuit sonus eorum, et in fines orbis terrarum verba illorum.19 Sed dico Nunquid non cognouit Israel?

✂ Non possunt Judei excusari, quia videntes lucem malitia execati sunt. Audientes vero euangelium, aures illorum liuore sunt obsepte.

252

✂ X.21 Aduersus Israel autem dicit, Toto die expandi manus meas ad populum non credentem et contradicentem.

✂ Ac si dicat, Misi prophetas sed illos occiderunt. Deinde tot editis miraculis ipse prouocaui pro gratia dixerunt Demonium habet, et presidiis Beelzebub facit ista. Humilitatem despexerunt, virtutem impie sunt interpretati.

✂ [17 b] XI.1 Dico igitur, Num repulit deus populum suum? Absit. Nam et ego Israelita sum, ex semine Abrahe, tribus Beniamin.

✂ Ac si dicat Paulus. Etenim si gentem totam repulisset deus, ipse non predicarem Christum, quandoquidem genere sum Israhelita verus, oriundus ex stirpe Abrahe pertinens ad tribum Beniamiticam.

✂ XI.4 Reliqui mihiipsi septem miha virorum, qui non inflexerunt genu imagini Baal.

✂ Ostendit enim non solum Heliam remansisse, qui deuotus deo non adorarit idola, sed et multos qui in fide dei permanserunt, sicut et ex Iudeis non pauci crediderunt.

✂ XI.6 Quod si per gratiam, non iam exoperibus. Quandoquidem gratia, iam non est gratia. Sin ex operibus, non iam est gratia. Quandoquidem opus, iam non est opus.

✂ Si igitur electio debetur munificentie dei iam non imputetur factis Nam quod factis rependitur merces est, non munificentia. Quod vltro defertur immerentibus id demum est beneficium. quod si supputantur operum merita, iam beneficium desinit esse beneficium, et in premij vocabulum abit.

✂ XI.9 Et Dauid dicit Uertatur mensa illorum in laqueum, et in captionem, et in offendiculum, et in retaliationem ipsis.

✂ Captio, non est hic decipula proprie vnde captiosos dicimus, sed pro venatu positum est, quo capimus feras, quasi dicas Capiantur sua mensa, qua laxare animum debebant, non enim hostem timemus inter epulas.

253

✂ [18 a] XI.11.. per lapsum illorum salus contigit gentibus, in hoc vt eos ad emulandum prouocaret.

✂ Casus igitur Judeorum nobis gentibus satis feliciter incidit mirabili interini consilio prouocatis ad credendum Judeis gentium exemplo, et si non prius tamen in fine seculi.

✂ XI.15 Nam si reiectio illorum, est reconciliatio mundi, que erit assumptio nisi vita ex mortuis?

✂ Ac si dicat. Si gentes a religione aliene, deo vocante, ad veram religionem adduci potuerunt, quid vetat ex ea gente ad fidem reuocari que pios habuerit autores ac principes, imo magis consentaneum est vt ex piis nascantur pij, quod exordium fere sapiant.

✂ XI.17 Quod si nonnulli rami defracti sunt, tu vero cum esses oleaster, insitus fuisti illis, et consors radicis et pinguitudinis olee factus es,18 ne glorieris aduersus ramos... 20 Ne efferaris animo, sed timeas.

✂ Alludit ad similitudinem insitionis, que fit, quoties fisso arboris ramo, inseritur surculus alterius arboris.

✂ [18 b] XI.22 Ecce igitur bonitatem ac seueritatem dei, in eos quidem qui ceciderunt, seueritatem, in te vero bonitatem, si permanseris in bonitate.

✂ In deo perpendenda bonitas et seueritas, bonitas erga gentes, quia cum nec quererent ipsum nec scirent, vltro eas vocauit. Seueritas erga Judeos quos execauit, eo quod verbum dei eiusque donum spreuerunt.

✂ XI.25 quod excecatio ex parte Israeli accidit, donec plenitudo gentium aduenerit,26 et sic totus Israel saluus erit.

✂ Vtrumque predictum est, fore vt deciderent Judei per incredulitatem, ac fore vt tandem credentes resipiscerent. Alterum videmus euenisse, alterum expectamus futurum, expleto nimirum numero filiorum dei ex gentibus colligendo.

254

✂ XI.30 Quemadmodum enim et vos quondam increduli fuistis deo etc.

✂ Ac si dicat Paulus. Si vos gentiles olim incredulos non destituit deus in eternum ita nec Judeos nunc incredulos perpetuo destituet Sed quemadmodum vos estis misericordiam adepti, ita et ipsi misericordiam consequentur.

✂ [19 a] XI.32 Conclusit enim deus omnes sub incredulitatem, vt omnium misereretur.33 O profunditatem diuitiarum et sapientie et cognitionis dei etc. Stupor quidam oboritur contemplanti archana dei consilia, et ideo exclamat apostolus, veluti dicat. Quare conclusit omnes etc. vt agnito errore discerent ad misericordiam esse prouocandum, nec tamen conclusit tanquam peccati autor Sed quoniam non sine periculo hoc archanum rimamur cum explicare nequeam aut forte non licet, exclamare libet, O profunditatem diuitiarum etc.

✂ XII.1 Obsecro igitur vos fratres per miserationes dei, vt prebeatis corpora vestra hostiam viuentem, sanctam, acceptam deo, rationalem cultum vestrum.

✂ Non enim in hac lege spirituali sicut olim in lege carnali corpora pro corporibus immolantur, sed vitia potius corporis perimenda sunt Deus nanque est animus et animi donariis conciliatur.

✂ XII.3 ne quis arroganter de se sentiat, supra quam oportet de se sentire...

✂ Arroganter de se sentit, qui plus sibi tribuit quam par est alterum fastidiens vt fieri solet, apud huius mundi cultores, quando felicior fastidit infeliciorem.

✂ [19 b] XII.9 Dilectio sit non simulata, sitis odio prosequentes quod malum est, adherentes ei quod bonum est etc.

✂ Vult apostolus vt omnia metiamur aut ex virtute aut ex turpitudine, et non ex nostris cupiditatibus, vulgi more, quod prepostere de omnibus iudicans, 255 dicit bonum malum, et malum bonum.

✂ XII.13 necessitatibus sanctorum communicantes, hospitalitatem sectantes... 15 Gaudete cum gaudentibus, et flete cum flentibus,

✂ Iubet sectari hospitalitatem in sanctos, ne aut turpiter egeant, aut ad ethnicos cogantur indecore diuertere.

✂ [20 a]XII.20 Si igitur esurit inimicus tuus, pasce illum, si sitit, da illi potum...21 Ne vincaris a malo, imo vince bono malum.

✂ Quia benefactis certare pulchrum est, vincere pulcherrimum. Malefactis certare turpe, sed malefactis vincere turpissimum.

✂ XIII.1 Non enim est potestas, nisi a deo, que vero sunt potestates, a deo ordinate sunt.

✂ Sapientie: vi. Data est a domino potestas vobis, et virtus ab altissimo, qui interrogabit opera vestra, et cogitationes scrutabitur. Quoniam cum essetis ministri regni illius non recte iudicastis, Et Daniel. Dei (inquit) regnum est et cui vult dabit illud. Danielis iiij.

✂ XIII.4 Dei [enim] minister est tibi in bonum. Quod si feceris id quod malum est time. Non enim frustra gladium gestat.

✂ Vt enim deus in suo corpore voluit esse membrorum ordinem. Ita in vniuersa republica, que constat malis ac bonis, voluit esse ordinem quendam.

✂ [20 b] XIII.7 Reddite igitur omnibus quod debetur, cuitributum tributum, cui vectigal vectigal, cui timorem timorem, cui honorem honorem.

✂ Ipse Christus nulli prorsus obnoxius soluit Cesari vectigal, non quod deberet, sed ne quid illos offenderet. Licebat quidem non soluere, sed non expediebat.

✂ XIII.9 [omne] preceptum in hoc sermone summatim comprehenditur. Nempe diliges proximum tuum sicut teipsum.10 Dilectio proximo malum non operatur. Consummatio itaque legis est dilectio.

✂ Quando charitas nemini nocet et omnibus prodest quoad potest, iccirco continet in se veluti compendio omnia precepta, ad cuius ergo studium ipsa quoque temporis ratio nos hortatur, quando euangelica lex sit lex charitatis.

256

✂ XIII.14 Et carnis curam ne agatis ad concupiscentias.

✂ Non vetat Paulus curare carnem ad necessitatem nature vt salubriter viuat, Sed curare vetat ad voluptatem, ne repleta lasciuiat.

✂ [21 a] XIV.2 Alius quidem credit vescendum esse quibuslibet. Alius autem qui infirmus est, holeribus vescitur.

✂ Hic non loquitur apostolus proprie de ciborum discrimine quod nunc inter Christianos receptum est, sed de illo quod apud Judeos solenne est. Judei enim perpetuo abstinebant a certo ciborum genere, iudicantes se contaminari si vescerentur huiusmodi cibis. Christiani vero abstinent ad tempus a certis cibis, nullo errore, nullaue superstitione, sed ad correptionem et castigationem carnis, ne deliciis saturata, lasciuiat aut spumat in libidinem. Qui enim vacat omni superstitione, nihil aliud spectat quam nature necessitatem.

✂ XIV.10 Tu vero cur iudicas fratrem tuum? Aut etiam tu cur despicis fratrem tuum? Omnes enim statuemur apud tribunal Christi.

✂ Periculosum igitur valde est, condemnare quempiam ex vsu rerum per se non malarum, aut non vsu, quando ratio peccati (si quando peccatur in his rebus) est in animo et opinione vtentis vel non vtentis, non autem in natura rerum. Ab eodem abstinet interdum firmus a quo abstinet infirmus sed alia mente et opinione, infirmus ex superstitione, firmus vero ex studio continentie et castitatis.

✂ [21 b] XIV.14 Noui siquidem, et persuasum habeo per dominum Jesum, nihil esse commune per se, nisi ei qui existimat aliquid esse commune, illi commune est.

✂ Quando vetus superstitio persuaserat Judeis quosdam cibos 257 esse natura sic immundos vt illis vtentes contaminarent, quos illi communes appellabant. Ostendit apostolus nihil esse per se immundum, nisi ei qui erroneam habeat conscientiam.

✂ XIV.17 Non enim est regnum dei cibus ac potus, sed iustitia et pax et gaudium in spiritu sancto.

✂ Nam sicut in futuro regno non erit esca et potus ita euangelica doctrina vitaque Christiana, neque ciborum delectu constat, neque potus discrimine, quo nihil momenti habent ad pietatem.

✂ XIV.20 Omnia quidem pura, sed malum est homini qui per offendiculum vescitur.

✂ Dissimulare nos docet ab intentione edendi aut non edendi, potius quam ad scandalum vsque disceptare.

✂ [22 a] XV.1 Debemus autem nos qui potentes sumus, infirmitates impotentium portare, ac non piacere nobisipsis

✂ Recte ait debemus, quia oportet doctores infirmos firmare, et imperitos erudirecum mansuetudine, ne prouocati dum contendere volunt, in deterius proficiant.

✂ XV.8 Illud autem dico, Jesum Christum ministrum fuisse circumcisionis pro ventate dei, ad confirmandas promissiones patrum.9 Ceterum vt gentes pro misericordia glorificent deum.

✂ Christus vtrique hominum generi inseruiuit, scilicet Judeis et gentibus, vt illi gaudeant quod diu expectata tandem assecuti sunt. Hee quod expectatis potiuntur.

✂ XV.10 Et rursum dicit. Gaudete gentes cum populo eius.

✂ [22 b] Vnde dicitur Actorum xi. De Judeis cum audissent Petri sermonem pro Cornelio, his autem auditis obticuerunt, et glorificauerunt deum dicentes. Igitur et gentibus deus penitentiam concessit ad vitam.

✂ [22 b] XV.19 vt ab Hierusalem et in circumiacentibus regionibus, vsque ad Illiricum impleuerim euangelium Christi.

✂ Est autem Illyricum lata regio inter Italiani, Germaniam, 258 Thratiam et Macedoniam, habens ab vno latere mare Adriaticum, et ab alio Danubium, que regio nunc Schlauonia vel Bosnensis dicitur.

✂ 20 ita porro annitens predicare euangelium, non [23 a] vbi nominatus erat Christus, vt ne super alienum fundamentum edificarem sed quemadmodum scriptum est.21 Quibus non est annuntiatum de eo, videbunt, et qui non audierant, intelligent.

✂ Sancta fuit hec ambitio Pauli apud deum, qua voluit quam latissime iacere fundamenta Christiane religionis, idque in locis in quibus nondum predicatum fuerat de Christo.

✂ XV.29 Scio nanque quod vbi venero ad vos, cum plenitudine benedictionis euangelij Christi venturus sim.

✂ Cum Paulus vocat eleemosynam benedictionem, vt hic, videtur verecunde significare vt Rhomani quoque aliquid conferant, in subsidia pauperum.

✂ 30 Obsecro autem vos fratres per dominum nostrum [23 b] Jesum Christum, et per dilectionem spiritus, vt me laborantem adiuuetis precationibus pro me ad deum,

✂ Si Paulus apostolus et propheta ac spiritu sancto plenus, postulat iuuari fidelium precibus contra hostium insidias. Quanto magis, nobis peccatoribus idem postulandum est.

✂ XVI.1 Commendo autem vobis Pheben sororem nostram, que est ministra ecclesie Cenchreensis.

✂ Cenchreis hoc loco, est statio naualis Corinthiorum Reperiuntur nanque huius nominis plura loca, vt in Troade et in Italia.

✂ XVI.3 Salutate Priscam et Aquilani, adiutores meos in Christo Jesu, qui pro anima mea suam ipsorum ceruicem supposuerunt.

✂ Hanc Priscam putant alibi dictam Priscillam, Actorum xviij: que fuerat vxor Aquile, viri Judei Pomici genere, qui tabernaculorum erat artifex, siue sutor autore Origene.

259

✂ [24 a] XVI.18 Nam qui eiusmodi sunt, domino Jesu Christo non seruiunt, sed suo ventri, et per blandiloquentiam et assentationem decipiunt corda simplicium.

✂ Carnales quidam, voluptatibus adhuc seruientes, ac ventrem pro deo habentes non ferebant spiritualem euangelij doctrinam, cupiditatibus carnalibus pieni, et sic sola fide contenti, vt ab omni opere bono prorsus abstineant et cessant.

✂ 19 Nam vestra obedientia ad omnes permanauit [24 b] Gaudeo igitur sane de vobis. Sed volo vos sapientes quidem esse ad bonum, synceros autem ad malum.

✂ Ac si dicat Simplicitas laudanda est, sed tamen quoniam suspicionem nescit, sepe obnoxia est imposture, ideo vult illos esse occulatos ad ea sectanda que bona sunt, et declinanda, que pietatis synceritatem viciant.

✂

[26 a] Ep. I ad Corinthios

✂ I.1 Paulus vocatus apostolus Jesu Christi, per voluntatem dei.

✂ Vocatus non est hoc in loco participium dictus aut nominatus, sed nomen absolutum, veluti dicas, apostolus est vocaticius siue vocatione hoc est electione, quo nomine significat se non aliquo ambitionis studio, vsurpasse aut inuasisse hanc dignitatem, sed ad illam a deo esse vocatum.

✂ I.3 Grana vobis et pax a deo patre nostro, et domino Jesu Christo.

✂ Gratia tuebitur innocentiam, hanc comitatur concordia et pax. Gratia nos a peccatis assertos conciliat nos deo. Pax vero conciliat nos hominibus.

✂ I.10 O[b]secro autem vos fratres per nomen domini nostri Jesu Christi, vt idem loquamini omnes, et non sint inter vos dissidia, sed sitis integrum corpus, eadem mente, et eadem sententia.

✂ Vbicunque simplici mente non idem creditur, vbicunque fideliter loquendo et operando non idem sentitur, ibi non est integrum corpus, hoc est perfectum, sed mutilum et mancum, quales sunt schismaticorum ecclesie.

260

✂ [26 b] I.12 Dico autem illud, quod vnusquisque vestrum dicit Ego quidem sum Pauli, ego vero Apollo, ego vero Cephe, ego vero Christi.13 Num diuisus est Christus?

✂ Litigabant inter sese, quia credebant baptismum aliquid virtutis accipere ex merito ac dignitate baptizantium ministrorum, atque ideo quisquesibi placebat ex opinione vel dignitate sui apostoli. Errabant igitur nescientes baptismi efficatiam esse, non ab humana aliqua virtute sed a Christi merito.

✂ I.18 Nam sermo crucis, ijs quidem qui pereunt, stultitia est, at nobis qui salutem consequimur, potentia dei est.

✂ Vt apostoli noua quadam ratione erant potentes ac diuites, nobiles ac inclyti, ita nouo quodam modo erant tum eruditi tum eloquentes, simpliciter et inaffectate loquuti sunt, sed tamen cordate et prudenter.

✂ I.20 Vbi sapiens? vbi scriba? vbi disputator seculi huius? Nonne infatuauit deus sapientiam mundi huius?

✂ Ac si dicat, Nonne videmus innouari mundum? Nonne videmus homines pristine religioni, pristine philosophie diffisos Christi crucem amplecti? Nonne tam intelligunt impium esse, quod antea pietas habebatur et stultissimum esse quod prius sapiens videbatur?

✂ I. 23 Nos autem predicamus [27 a] Christum crucifixum, Judeis quidem offendiculum, Grecis vero stultitiam.

✂ Judei offenduntur admirantes Jone prodigium, Christi vero facta Jona tanto maioris calumniantur. Grecis vero (qui rationibus vestigant omnia) stultum videtur virginem celitus concepisse fetum, sub homine latuisse deum, morte vitam esse restitutam, reuixisse qui semel esset mortuus.

261

✂ I.26 non multi potentes, non multi claro genere nati, veruni que stulta erant secundum mundum, delegit deus

✂ Per humiles orta est euangelij gloria, per humiles dilatatur, vt versis rerum vicibus, humilitas expugnet altitudinem, simplicitas coarguat humanam astutiam.

✂ I.30 in Jesu Christo, qui factus fuit nobis sapientia a dea, iustitiaque et sanctificatio, et redemptio31 Vt quemadmpdum scriptum est. Qui gloriatur in domino glorietur.

✂ Qui factus fuit nobis etc. sapientia, ne nobis opus esset, philosophia, Justitia id est innocentia, vt nihil iam sit quod mosaice legis opem desideramus, per hunc accessit vite sanctimonia, ne quis hanc suis adscribat meritis, per hunc etiam contigit redemptio, hoc est libertas, vt eius sanguine redempti sumus, a vitiorum tyrannide. Breuiter, felicitatis summam vni Christo debemus, et autori patri.

✂ [27 b] II.4 et sermo meus et predicatio mea non erat in persuasoriis humane sapientie verbis, sed in ostensione spiritus ac potentie,5 vt fides vestra non sit in sapientia hominum, sed in potentia dei.

✂ Et sermo meus etc. ac si dicat Qualis erat vite habitus, talis erat etiam oratio, et sermo meus nullis rhetorum ornamentis instructus, aut philosophorum argumentis picturatus, qui declararet, quantum ipse pollerem vel eloquentia vel eruditione, sed tamen efficax fuit ad transfigurandos vos.

✂ II.7 loquimur sapientiam dei in mysterio,8 ... quam nemo principum seculi huius cognouit.

✂ Quoniam hec sapientia simplicibus et puris animis delectatur et ob id nemo principum huius cui eam est assequutus Nec Pilatus nec Annas aut Caiphas nec Pharisei, nec ipsi demones,

262

✂ II.11 Quis enim hominum nouit ea que sunt hominis, nisi spiritus hominis, qui est in eo?

✂ Ac si dicat faciem hominis cuiuis promptum est cernere. Ceterum quid lateat in intimis animi recessibus, nemo mortalium perspicit, nisi spiritus hominis qui est in eo.

✂ [28 a] II.14 Animalis autem homo non accipit ea que sunt spiritus dei, stulticia siquidem illi sunt, nec potest cognoscere quod spiritualiter diiudicantur.15 At spiritualis diiudicat quidem omnia, ipse vero a nemine diiudicatur.

✂ Nam humana que sunt, humano more traduntur, que celestia et spiritualia, nouo modo tradenda erant, nec id sane quibuslibet, sed iis dumtaxat qui hausto Christi spiritu, iam habiles sunt spirituali doctrine quippe spirituales et ipsi, auditor enim spiritualis doctrine spirituali congruit.

✂ III.1 Et ego fratres, non potui loqui vobis, vt spiritualibus, sed loquendum fuit vt carnalibus, vt infantibus in Christo.

✂ Fidei philosophia, edam suam habet etatem, nam habet rudimenta, habet profectus habet fastigium, ideo apostolus non poterat illis ab initio loqui tanquam spiritualibus, hoc est iam perfectis et plene adultis in Christo Jesu.

✂ III.4 Etenim cum dicat aliquis. Ego quidem sum Pauli, alter vero, ego Apollo, nonne carnales estis?

✂ Nam huiusmodi titulis inter se decertant humane philosophie discipuli. Ego sum Aristotelicus, Ego Platonicus, Ego Stoicus, Ego Epicureus, Discipuli vero Christi vno Christo autore gloriantur.

✂ [28 b] III.8 Vnusquisque tamen suam mercedem accipiet iuxta suum laborem.

✂ Meritorum ac premiorum ratio in hoc consistit, vt quisque gnauiter fideliter, ac hilariter prestet officium. Nam qui ex necessitate aut ex tristitia, aut etiam negligenter prestat officium et laborem, aut ludit operam, aut mercedem se dignam referet.

263

✂ III. 10 Vt sapiens architectus fundamentum posui, alius autem super illud edificat. Porro quisque videat quomodo superstruat.ll Nam fundamentum aliud nemo potest ponere, preter hoc quod positum est, quod est Jesus Christus.

✂ Simplicissimus sensus est optimus, si accipiamus de doctrina apostolorum Paulo succedentium. Ille bonum posuit fundamentum (Videant (inquit) ceteri quid superstruant) Si digna Christo durabit opus etiam in luce conspectum. Sin Judaismum adiunxerint, fallent quidem ad tempus, ceterum patefiet iliorum impostura, simul atque vero iuditio perpendi ceperit, est tamen spes salutis, quamdiu manserit fundamentum Christus.

✂ III.17 Nam templum dei sanctum est, quod estis vos.

✂ Huius templi sanctimonia seruatur, innocentia et moribus Christo dignis, prophanatur vero, et conspurcatur ambitione, libidine, dissidio et his similibus affectibus et morbis.

✂ [29 a] III.21 Itaque ne quis glorietur in hominibus.22 Omnia nanque vestra sunt, siue Paulus, siue Apollo etc., vos autem Christi, Christus vero dei.

✂ Quando salutis nostre negotium totum sit diuinum, non est quod homines sibi quicquam hinc vindicent, nec est cur vllam glorie portionem homini velut autori tribuant, cum tota debeatur deo.

✂ IV.1 Sic nos estimet homo, vt ministros Christi, et dispensatores mysteriorum dei.

✂ Apostoli et predicatores non sunt autores gratie quam administrant sed ministri tantum ac dispensatores aliene rei. Igitur qui pro diuinis humana docent, qui vestra obedientia ad fastum ac questum abutuntur, qui sub euangelij pretextu rem suam agunt, qui sub vmbra glorie Christi, tyrannidem affectant, male fidei dispensatores sunt.

264

✂ IV.6 Hec autem fratres per figuram transtuli [29 b] in meipsum, et in Apollo, propter vos, vt in nobis disceretis, ne quis supra id quod scriptum est, de se sentiat, vt ne, hic illius, ille huius nomine inflemini, alius aduersus alium.

✂ Neque Paulus neque Apollo erant factionum occasio, et ideo docendi gratia de aliis loquens, semetipsum pro exemplo posuit, ne aperta malorum ministrorum mentio nimium offenderet.

✂ IV.9 quoniam spectaculum facti sumus mundo et angelis et hominibus.10 Nos stulti propter Christum, vos autem prudentes per Christum, nos imbecilles, vos autem validi, vos clari, nos contempti.

✂ Quia tanquam malefici bestiis obiecti, in omne pretorium pertracti, multis carceribus inclusi, in omni foro ludibriis affecti, adeo vt spectaculum fuerimus non solum huic mundoqui Christum damnat, non solum hominibus qui terrena sapiunt, sed etiam ipsis demonibus qui nostris malis oblectantur. Breuiter, preter laborem et molestiam nihil ad nos rediit. Totus fructus penes vos est, si tamen fructus dici meretur, quo vos euasistis non meliores sed deteriores, in nullo habentes apostolice vite formam.

✂ [30 a] IV.15 Nam etiamsi innumeros pedagogos habeatis in Christo, non multos tamen habetis patres.

✂ Pedagogus pro tempore seuitiam exercet in etatem innocentem, ac vel questus vel metus causa facit officium si tamen facit. At pater ob insitam penitus a natura pietatem, vel suo malo filiorum commodis consulit. Optat igitur Paulus Corinthios esse sibi similes tanquam patri, non autem pseudapostolis, in quibus nihil est imitatione dignum.

265

✂ IV.20 Non enim in sermone regnum est dei, sed in virtute.

✂ Non enim in magnificis dictis aut verbis sita est euangelij vis, que cuiuis in promptu sunt, sed in vi ac virtute celesti, que tolerantia malorum, que concordia, que totius vite innocentia, que miraculis etiam et charitatis officiis declaratur.

✂ V.2 Et vos inflati estis, ac non potius luxistis, vt tolleretur de medio vestrum qui facinus hoc perpetrasset.

✂ Cur flagitiosi sunt tollendi, hoc est eiiciendi e consortio Christianorum Primum ne fauere videamur turpibus admissis Deinde ne pestis exitialis latius serpendo alios inficiat. Postremo vt autor sceleris, veluti omnium iuditio condemnatus, pudore tactus resipiscat.

✂ V.4 in nomine domini nostri [30 b] Jesu Christi, congregatis vobis et meo spiritu, vna cum potestate domini nostri Jesu Christi, tradatur satane ad interitum carnis, quo spiritus saluus sit in die domini Jesu.

✂ Quando hic de excommunicatione loquitur, intelligimus excommunicandi rationem ex tribus potissimum constare, ex decreto presidentis, ex consensu multitudinis hoc est, potioris et sanioris partis, atque ex autoritate Christi, cuius gloria in ferenda excommunicatione, vnice spectanda est.

✂ V.7 Expurgate itaque vetus fermentum, vt sitis noua conspersio, sicut estis infermentati. Nam et pascha nostrum pro nobis immolatus est Christus.

✂ Nam huiusmodi amat deus, qui carent peccati fermento, quod olim typis mysticis adumbratum est. Egyptus enim peccati regnum significat. Filij Israel Egyptum egressi, vescebantur azimis pascha celebrantes, nos vero liberati a peccatorum tyrannide habemus verum pascha Christum, cuius innocentiam ac simplicitatem debemus exprimere.

266

✂ V.11 Si quis cum frater appelletur, fuerit scortator, auarus, aut simulacrorum cultor, aut conuitiator, aut ebriosus, aut rapax, cum eiusmodi ne cibum quidem capiatis.12 Quid enim ad me attinet etiam de his qui foris sunt iudicare?

✂ Cum precipit apostolus flagitiosos esse vitandos, non de omnibus sentit flagitiosis, sed tantum de Christianis, qui nobiscum commune fraternitatis nomen sortiuntur, quibus excommunicatio medicinalis est, quando pudore tacti ob separationem, tandem resipiscunt.

✂ [31 a] VI.1 Sustinet aliquis vestrum, negotium habens cum altero iudicari sub iniustis, et non magis sub sanctis?

✂ Paulus miratur aliquem esse Christianum qui possit animum inducere, vt apud ethnicos iudices, pro re pecuniaria contendat, quia iudicat hoc vehementer pudendum.

✂ VI.6 Sed frater cum fratre litigat, idque sub infidelibus? Itaque iam quidem omnino delietum in vobis est, quod lites habetis inter vos inuicem Cur non potius iniuriam patimini?7 cur non potius damnum accipitis?8 imo vos iniuriam facitis, et damno afficitis, idque fratres?

✂ Non enim satis est nos baptismo ablutos esse, neque sufficit nos Christo esse insitos, nisi tota vita Christi doctrine respondeat, qua iubemur etiam pallium reddere, tollenti tunicam. Siquidem auaritia et pecunie studio nihil execrabilius.

✂ [31 b] VI.12 Omnia mihi licent, at non omnia conducunt.

✂ Quasi dicat. In his que sunt necessitatis nature, mihi licita sunt omnia. Nullus enim me vetat vti eodem iure, quo ceteri apostoli vtuntur, sed fortasse non semper expedit vobis.

✂ VI.16 An nescitis quod qui adglutinatur scorto, vnum corpus est? Redigentur enim (inquit) duo in carnem vnam.17 At qui adglutinatur domino, vnus spiritus est.

✂ Corpus non est ita necessitate nature spurce libidini dicatum quemadmodum esca ventri, aut venter escis. Imo corpus nostrum domino Jesu consacratum est et ille vicissim nobis adglutinatus est, hec adglutinatio 267 temporaria non est. Mors soluit vescendi necessitatem, at non dirimit coniunctionem cum Christo.

✂ [32 a] VII.1 Bonum est homini, vxorem non attingere.2 Attamen propter stupra vitanda suam quisque vxorem habeat, et suum queque virum habeat.

✂ Videtur Paulus aliquid optare quod exigere non audet, propter infirmitatem carnis ne quod optimum est affectantes, per occasionem in deteriora prolaberentur.

✂ VII.9 Nam satius est matrimonium contrahere quam vri.

✂ Vri enim secundum Ambrosium est cum voluntas calori carnis consentit. Vri igitur est, pati flammas carnis non quascunque, sed eas que citra immundiciam vinci non possunt. Et sunt qui hunc locum intelligi volunt de igne gehenne, quem sentient qui extra connubium non continent.

✂ [32 b] VII.13 mulier que habet maritum infidelem, et is assentitur vt habitet cum ea, ne dimittat illum.17 Sanctificatus est enim maritus incredulus per vxorem,

✂ Siquidem vxor baptizata, rem habens cum viro nondum baptizato, non admiscetur ethnico sed obsequitur marito nec amat impium sed tolerat futurum pium.

✂ VII.19 Circumcisio nihil est, et preputium nihil est, sed obseruatio mandatorum dei

✂ Hec intelliguntur non de toto Judaismo, nec de vniuersa gentilitate, in qua erant multa mala, sicut in Judaismo erant multa bona, sed de genere rerum indifferentium.

✂ [33 a] VII.22 Etenim qui in domino vocatus est seruus, libertus domini est. Similiter et qui liber vocatus fuit, seruus est Christi...24 Vnusquisque in eo, in quo vocatus fuit fratres maneat apud deum25 De virginibus autem preceptum domini non habeo, consilium tamen do...27 Alligatus es vxori? ne quere diuortium. Solutus es ab vxore? ne queras vxorem.

✂ Nam que de seruitute ac libertate dieta sunt, quodammodo locum habent in matrimonio ac celibatu. Matrimonio enim implicitus, quodammodo seruus 268 est. At qui celebs viuit huic liberius viuendi potestas est.

✂ VII.28 Ego vero vobis parco.

✂ Ego vero vobis parco, idest Fortiores continendi rationes non profero, cum sitis incapaces et infirmi, celibatus felicior est, matrimonium vero quibusdam magis tutum.

✂ VII.34 Innupta curat ea que sunt domini, [33 b] [vt] sit sancta cum corpore tum spiritu. Contra, que nupta est curat ea que sunt mundi, quomodo placitura sit viro.

✂ Perinde quasi de vxore dicat Vxor quoniam sui iuris tota non est, non potest tota vacare Christo, sed in diuersas curas dissecta, dimidiata seruit Christo, dimidiata matrimonio.

✂ 35Hoc autem ad id, quod vobis conducibile est dico, non vti laqueum vobis iniiciam, sed vt quod honestum ac decorum est sequamini,

✂ Hoc autem ad id etc. veluti dicat. Totus autem hic sermo meus, quo celibatum effero, ne quis aliorsum vertat huc tendit, non quo vobis libertatem adimam contrahendi matrimonii, aut necessitate adigam in aliquod vite genus, quod cuiusquam animo non sedeat, sed amico consilio, vestris consulo commodis, vt cum sciatis vtriusque ius esse vobis, ad id potius vergatis, quod preter decus honesti, libertatis quoque commodum habet adiunctum, per quam celibi licet perpetuo studio seruire Christo.

269

✂ VII.38 Itaque qui elocat nuptum, bene facit. Attamen qui non elocat nuptum, melius facit.

✂ Quamuis enim matrimonium cum seruitutis et sollicitudinis incommodis coniunctum dicimus, tamen cum peccato non est coniunctum Legittima res est et honesta (sed inter personas legittimas) quibusdam etiam necessaria.

✂ VIII.1 Scientia inflat, charitas vero edificat.

✂ Perfecta cognitio quibusdam addit tumorem ac supercilium, etiam vsque ad aliene infirmitatis contemptum. Sicut ergo caro non prodest quicquam sine spiritu, ita scientia sine charitate nihil prodest, sed magis obest.

✂ VIII.2 Quod si quis sibi videtur ali- [34 a] quid scire, nondum quicquam nouit, quemadmodum oporteat scire.3 At si quis diligit deum, hic cognitus est ab illo.

✂ Quisquis apud deum sapiens est, is vere sapit. Etenim qui sibi placet, sueque studet glorie, neglecto fratris periculo, huius scientiam non approbat deus.

✂ VIII.4 De esu igitur ecorum que simulacris immolantur, scimus quod nullum est simulacrum in mundo, et quod nullus sit deus alius, nisi vnus.

✂ Quamuis simulachra adorentur ab ethnicis, tanquam illis aliquid numinis inesset, reuera tamen nihil aliud sunt, quam lignum aut saxum, neque plus habent diuinitatis, quam quiuis truncus indolatus aut rude saxum.

✂ VIII.7 Nonnulli vero cum conscientia simulacri vsque ad hoc tempus tanquam simulacris immolatum edunt, et conscientia illorum infirma cum sit, polluitur.

✂ Non in omnibus est scientia idest cognitio illa diuina, qua intelligunt verum discrimen inter creatorem et creaturam ad verum et iustum creaturarum vsum Nam si in omnibus esset scientia iam nullus offenderetur.

270

✂ VIII.8 Atqui esca nos non commendat deo, neque si comedamus, aliquid nobis superest, neque si non comedamus, quicquam nobis deest.

✂ Tacita obiectio firmorum sapientium ac si dicant Siue vescaris iis que sunt immolata simulachris nihilo fueris sanctior, siue non vescaris nihilo fueris impurior.

✂ VIII.9 Sed videte, ne quo modo facultas illa vestra offendiculo sit iis qui infirmi sunt.

✂ Non hoc dicit Paulus quod probet alicuius infirmi vel superstitionem vel suspitionem, quia infirmitas non est collaudanda aut alenda, sed vt ostendat esse Christiane charitatis ad tempus alicubi ferre aliorum infirmitatem.

✂ [34 b] VIII.12 Sic autem peccantes in fratres, et vulnerantes illorum conscientiam infirmam, in Christum peccatis.

✂ Quia qui scandalisat infirmum fratrem paruipendit pretium sanguinis Christi eiusque preceptis repugnat. Siquidem ille dixit Videte ne contemnatis vnum ex his pusillis, qui in me credunt.

✂ IX.4 An non habemus potestatem edendi ac bibendi?

✂ Non semper spectandum quid liceat, sed quid expediat. Neque protinus sequendum quod potest defendi, sed hoc faciendum quod suaserit Christiana charitas.

✂ [35 a] IX.10 Propter nos enim hoc scriptum est, quod sub spe debeat is qui arat arare, et qui triturat sub spe, spei sue particeps esse debeat.11 Si nos vobis spiritualia seminauimus, magnum est, si nos vestra carnalia messuerimus?

✂ Et tamen simplici victu contentus debet esse is etiam qui in euangelico negotio fidelem nauat operam. Absit enim vt quisquam ex ea re coaceruat diuitias, que docet diuitias contemptum. Debet enim qui exercet trituram in area domini, preter spem eterni premij, presentis mercedis solatio laborem lenire.

271

✂ IX.15 Nam bonum est mihi mori potius, quam vt gloriationem meam aliquis inanem reddat.

✂ Non enim gloriatur apostolus coram deo, sed gloriatur propter autoritatem euangelij coram mundo, significans nec doctrinam suam nec conuersationem suam posse reprehendi.

✂ IX.19 Etenim cum liber sim [35 b] ab omnibus, omnibus meipsum seruum feci, quo plures lucrifaciam,

✂ Ac si dicat. Quemadmodum in quibusdam rebus licitis non sum vsus meo iure, ita in aliis non debitis me subieci, velut adstrictus ad ea, ad que non eram obligatus.

✂ IX.24 omnes quidem currunt, sed vnus accipit premium. Sic currite vt comprehendatis.

✂ Sic currite vt comprehendatis, hoc est Non sit igitur vobis satis vtcunque vestro fungi offitio ac penam effugere, pro viribus ad summa enitendum est, atque ita currendum in euangelice stadio vt laudem non apud homines sed apud deum assequamini, cui nemo probatur, nisi qui valde promouerit.

✂ [36 a] X.4 Petra vero fuit Christus.

✂ Quando Christus semper fuit est atque erit vt alibi scribit apostolus, idem est Christus qui hoc prestitit palam et vere in nouo testamento, quod olim preludebat in figuris veteris testamenti.

✂ X.12 Proinde qui sibi videtur stare, videat ne cadat. Ac si dicat. Nemo sua firmitate fretus contemnat infirmos, aut solo baptismo fretus sibi salutem promittat, nisi vitam adiungat baptismo dignam. Quia huic maxime cauendum ne cadat. Tutissimum autem semper ad meliora progredi, nec vlli gradui fidere.

272

✂ [36 b] X.14 Quapropter dilecti mei fugite ab simulacrorum cultu.

✂ Fugite a cultu simulacrorum, idest, modis omnibus resilite a cultu idolorum quia quisquis cum illis vescitur, vt maxime firmus sit animo, tamen spetiem de se prebet, quasi consentientis illorum superstitioni.

✂ X.23 Omnia mihi licent, sed non omnia edificant.24 Nemo quod suum est querat, sed quisque quod alterius est.

✂ Magis perpendendum est quid fratri expediat quam quid nobis liceat. Nam quod ad cibos attinet, omnes cibi sunt nobis liciti si vrgeat necessitas, sed non quiduis expedit proximo, cuius gratia nonnunquam et a licitis temperandum est.

✂ [37 a] X.32 Tales estote, vt nullum prebeatis offendiculum, neque Judeis, neque Grecis, neque ecclesie dei,33 quemadmodum ego per omnia omnibus placeo, non querens meam ipsius vtilitatem, sed multorum, vt salui fiant.

✂ Ac si dicat. Hec omnia faciatis meo exemplo, qui me per omnia omnibus accommodo, vescens non vescens, accipiens non accipiens, Judaissans non Judaissans, non ad meamipsius vtilitatem hec omnia temperans, sed ad vtilitatem multorum, quos meo venor obsequio non vt prede sint mihi, sed vt ad salutem alliciantur.

✂ [37 b] XI.4 Omnis vir orans, aut prophetans, quicquam habens in capite, probro afficit caput suum. Omnis vero mulier, orans aut prophetans non velato capite, dehonestat caput suum.

✂ In Christi nanque gloriam, equum est viro nudare caput, non solum amoto pileo, Verumetiam derasa coma. Siquidem et coma verius est operimentum corporis quam pars.

✂ XI.6 Quod si fedum est mulieri tonderi aut radi, veletur.7 Vir quidem non debet velare caput, cum is imago sit et gloria dei.

✂ Honoratur Christus si vir aperto et nudato capite illi seruiat illiusque gloriam predicet, honoratur vir, si vxor pudore, silentio, cultuque verecundo, modestiam simul et obedientiam pre se ferat.

273

✂ [38 a] XI.19 Oportet enim et sectas in vobis esse, quo qui probati sunt, manifesti fiant inter vos.

✂ Quia ex hac re mala hoc quoque boni capitur quod hinc magis illucescit, qui vere probi sint, dum ii (ceteris indecore tumultuantibus et ingurgitantibus sese) agitant sacra conuiuia modeste sobrieque iuxta apostolorum prescriptum ac veterem ecclesie ritum.

✂ XI.23 dominus Jesus in ea nocte qua traditus est, accepit panem,24 et postquam gratias egisset, fregit, ac dixit. Accipite, edite Hoc meum est corpus, etc.

✂ Erubescant impij sacramentarij, qui contra hanc tam manifestam apostoli sententiam, qui contra tot seculorum conciliorum et sanctorum patrum firmam fidem et luculentam interpretationem audent impudentissime ac perditissime negare veritatem corporis Christi in eucharistia.

✂ XI.26 Quotiescunque enim comederitis panem hunc, et de poculo hoc biberitis, mortem domini annuntiatis, donec venerit.

✂ Annuntiare mortem domini, est pro morte domini gratias agere, quod nemo potest nisi qui sentit quam sit res molesta peccati sarcina.

✂ XI.27 Itaque quisquis ederit panem [38 b] hunc, aut biberit de poculo domini indigne, reus erit corporis et sanguinis domini.

✂ Indigne manducant, in quorum carne viuit et regnat peccatum, et quos sui peccati vere non penitet. Nam ii corpus Christi ludibrio habent. Indigne accedunt, qui se dignos fieri putant, humana tantum preparatione. Insuper indigne accedunt qui non credunt sibi peccata remitti, quia illi non recordantur mortis Christi.

✂ XII.1 Porro de spiritualibus fratres, nolo vos ignorare.2 Scitis quod gentes fuistis, et ad simulacra muta vtcunque ducebamini sequentes.

✂ Ac si dicat. Superest vt quemadmodum olim impiam 274 religionem moribus ac ritibus impiis equiparastis, ita nunc vere sancteque religioni piis moribus respondeatis, vt quicquid inter vos geritur sic geratur vt appareat afflatu diuini spiritus geri.

✂ [39 a] XII.11 sed omnia hec efficit vnus ille et idem spiritus, diuidens peculiariter vnicuique sicuti vult.

✂ Ac si dicat. Nihil est quod hic sibi quisquam vel placeat, cum sint aliena que habet ac dispensat, vel displiceat quando distributio pendet ab arbitrio spiritussancti.

✂ XII.14 Etenim corpus non est vnum membrum sed multa.

✂ Mysticum corpus quod est ecclesia, constat ex capite Christo et membris, hoc est, vniuersis fidelibus Christo credentibus, et per charitatem Christo adherentibus.

✂ [39 b] XII.21 At non potest oculus dicere manui, non est mihi opus te, aut rursum caput pedibus, non est mihi opus vobis.

✂ Quod in membris naturalibus est compertum, idem in membris spiritualibus (que ecclesiam constituunt) sentiendum est, vt quemadmodum excellentiora membra indigent officio crassiorum membrorum, ita superiores opus habent ministeriis subditorum ac inferiorum.

✂ XII.28 Et alios quidem posuit deus in ecclesia, primum apostolos, deinde prophetas, tertio doctores, deinde potestates, deinde dona sanationum, subsidia, gubernationes, genera linguarum.

✂ Hic palam aperit apostolus rationem membrorum mystici corporis, esse pro diuersitate donorum et varietate gratiarum, aliam et aliam officiorum et ministrationum functionem.

✂ [40 a] XIII.4 Charitas patiens est, benigna est, charitas non inuidet, charitas non est procax, non inflatur,5 non est fastidiosa, non querit que sua sunt, non irritatur, non cogitat malum,6 non gaudet de iniustitia, sed congaudet veritati,7 omnia suffert, omnia credit, omnia sperat, omnia sustinet.

✂ Ac si dicat. Hec est vnica virtus nimirum charitas, que sola commonstrat quatenus virtutibus sit 275 vtendum, quas frustra tenemus, si nesciamus vti. Ceteras dotes viciat ambitio, viciat liuor, viciat dissidium, a quibus omnibus procul abest charitas. Nec aliud vocat charitatem quam studium dilectionis dei et proximi.

✂ [40 b] XIII.12 Cernimus enim nunc per speculum in enigmate, tunc autem facie ad faciem,

✂ Hinc ait beatus Dionysius. Impossibile est aliter nobis lucere diuinum radium, nisi circumuelatum variis velaminibus sensibilium rerum.

✂ XIV.1 Sectemini charitatem, emulemini spiritualia, magis tamen vt prophetetis.2 Nam qui loquitur lingua, non hominibus loquitur, sed deo, nullus enim audit, spiritu vero loquitur mysteria.3 Ceterum qui prophetat, hominibus loquitur edificationem, et exhortationem, et consolationem.

✂ Veluti dicat Paulus. Que tam magnifica predicamus de charitate, non eo tendunt, quod relique dotes negligende sint aut fastidiende, sed ita sectemini charitatem, vt nihilo secius interini probetis ac suspiciatis genera linguarum, sed his magis prophetiam, quando maior est qui prophetat quam qui loquitur linguis.

✂ XIV.6 Nunc autem fratres, si veniam ad vos linguis loquens, quid vobis prodero? nisi vobis loquar aut per reuelationem, aut per scien- [41 a] tiam, aut per prophetiam, aut per doctrinam.

✂ Huc tendunt exempla per Paulum adducta, vt intelligamus inutilem esse linguarum peritiam, si non adfuerit interpres prophetie dono preditus, qui ad edificationem ecclesie reuelat ea, que sub linguarum inuolucro latent.

✂ XIV.15 Orabo spiritu, sed orabo et mente. Canam spiritu, sed canam et mente.

✂ Orabo spiritu, idest, orabo non solum voce cum res postulat sed etiam animo ac mente. Canam laudes dei organis vocis, sed etiam cogitatione animi.

276

✂ [41 b] XIV.20 Fratres ne sitis pueri sensibus, sed malitia pueri sitis, sensibus vero perfecti sitis.

✂ Ac si dicat. Sunt dotes que congruunt primum iniciatis Christo, sunt que decent iam prouectiores. Neque enim iam vobis satis est si nemini nocueritis, enitendum est vt iam adulti et prodesse valeatis omnibus.

✂ XIV.27 Siue lingua quis loquitur, fiat per binos aut ad summum ternos idque vicissim et vnus interpretetur.

✂ Idcirco debet adesse interpres vt qui loquuti sunt non videantur sibi solis loquuti sed etiam aliis ad vtilitatem, nimirum accedente interpretatione.

✂ [42 a] XIV.34 Mulieres vestre in ecclesiis sileant, nec enim permissum est illis vt loquantur, sed vt subdite sint quemadmodum et lex dicit. Quod si quid discere volunt, domi suos viros interrogent.

✂ Paulus vetuit ne mulieres in ecclesiis loquantur, quando decet illas esse in silentio vt alibi dicit apostolus, sed nunc illis passim permittitur quod maius est, nimirum in ecclesiis cantillare, ac modulatis vocibus lasciuire. Nam si turpe est mulieribus in cetum loqui, parum erit decorum si inter viros et cum viris, vocibus iubilando et cantillando certent.

✂ XIV.39 Proinde fratres, ad id enitamini vt prophetetis, et loqui linguis ne vetueritis. Et linguis loqui ne vetueritis. Si hoc Pauli preceptum seruant ii qui etiam contendunt vnicam latinam linguam (nedum plures) e templis Christianorum arcendam, eruditorum et sapientum est iudicium, vt ecclesia semper habuit latinam linguam, ita semper ecclesia prophetas latine lingue interpretes, si quando opus esset interpretatione.

✂ [42 b] XV.3 ... quod Christus mortuus fuerit pro peccatis nostris, secundum scripturas,

✂ Nam scripture dicunt, vt tanquam ouis ad occisionem duceretur, vt suo liuore nostris 277 malis mederetur vt de ligno crucis regnaret, ac diaboli tyrannidem frangeret.

✂ XV.9 Ego enim sum minimus apostolorum, qui non sum idoneus vt dicar apostolus, propterea quod persecutus sum ecclesiam dei,10 sed gratia dei sum id quod sum. Et gratia eius que Perfecta est in me, non fuit inanis, sed copiosius quam illi omnes laboraui,

✂ Tametsi Paulus erat postremus ordine temporum, tamen functione muneris euangelici non gessit se in postremis sed plus laboris exhausit quam quisquam alius apostolorum nequis hoc nomine Paulo minus authoritatis tribuat, quod vltimus sit apostolorum.

✂ [43 a] XV.17 Quod si Christus non resurrexit, inanis videlicet est predicatio nostra, inanis autem est et fides vestra.

✂ Si Christus non resurrexit, superuacanea est fides vestra qua credidistis vos per fidutiam in illum factos immunes a peccatis, nec baptismo quicquam actum est quo mystice per Christum interini reuiuiscimus.

✂ XV.21 Postquam enim per hominem mors, etiam per hominem resurrectio mortuorum.22 Quemadmodum enim per Adam omnes moriuntur, ita et per Christum omnes viuificabuntur.

✂ Oportet enim imaginari duo corpora, vnum morti obnoxium, quod pendet a capite Adam, alterum immortalitati destinatum, quod pendet a capite Christo.

✂ [43 b] XV.33 Ne decipiamini. Mores bonos colloquia corrumpunt mala.34 Expergiscimini iuste, [et] ne peccetis.

✂ Faber Stapulensis sic inquit. Omnia sane verba impiorum, omnia carnalium, bonos mores corrumpunt. Christus castos mores requirit. Quid adolescentum auribus, quid eorum tenellis et incorruptis animis ingeram Tibullum Catullum Terentij lenas et lenones? Ouidij heroidas molles et id genus veneficarum et mortiferarum syrenum cantus? Que omnia vir 278 prudens, tanto magis vir Christianus, tanquam naufragiorum scopulos deuitabit.

✂ [44 a] XV.40 Et sunt corpora celestia, et sunt corpora terrestria. Uerum alia quidem celestium gloria, alia vero terrestrium.

✂ Nam corpora beatorum celestia erunt, nullo pondere deorsum pressa, in sublime nulla resistentia nullaque difficultate nitentia, et diuine lucis capatia Miserorum autem grauia, inertia, opaca, horrendis offusa tenebris.

✂ XV.44 Est corpus animale, et est corpus spirituale,

✂ Spiritus enim accipitur pro vi diuina operante in homine, ac mouente hominem. Anima vero, pro naturali vita et naturali motu, sed corpus est vtriusque instrumentum

✂ [44 b] XV.54 tunc fiet sermo qui scriptus est. Absorpta est mors in victoria.55 Ubi tuus mors aculeus? vbi tua inferne victoria?

✂ Et Esaias exultans aduersus mortem internitione deletam dicit ca. xxv. Precipitabit dominus mortem in sempiternum, et opprobrium populi sui auferet Et psal. cxxiij. Laqueus contritus est et nos liberati sumus.

✂ XV.58 Itaque fratres mei dilecti, stabiles sitis, immobiles, abundantes in opere domini semper, cum sciatis quod labor vester non est inanis in domino.

✂ Sitis igitur stabiles, quando per futuram resurrectionem certum est prestari tantam felicitatem que tamen non continget nisi iis qui hic per innocentiam et peccati fugam, celestem vitam meditati fuerint.

✂ [45 a] XVI.13 Uigilate, state in fide, viriliter agite, estote fortes, omnia vobis cum charitate fiant.

✂ Vigilate aduersus insidias male suadentium. State in fide semel suscepta, aduersus ea que obsistunt euangelio, sitis infracto animo, sitis robusti ac validi, nihil apud vos geratur per contentionem, sed omnia per charitatem.

279

✂ [45 b] XVI.22 Si quis non diligit dominum Jesum Christum, sit anathema, maran atha.

✂ Sit anathema Maran atha, idest pereat in aduentu domini. Siquidem Maran atha, interpretatur dominus noster venit, ac si dicat Paulus. Sit illi anathema quia negat illum venisse, quem tamen venisse constat.